- Zirsangkima
Zirtírtute Ní, ni duhawm tak mai kan chuang kai leh ta hi a va làwmawm êm! Tû mah hi zirtírtu mamawh lo kan awm lo a; khawvêla mi hlawhtling ber ber te leh mi ngaihsànawm leh mi chhuanawm ber berte pawh hi, an hlawhtlin hmaa zirtírtu zirtírna dawng vek an ni. Zirtírtu hna hi hna dang laka a danglam êm êmna chu, an file hi “mihring” a nih tlat vàng a ni. Keini zirlaiten kan zirlaia pass mark kan hmuh nán chauh zirtírtu hnà an thawk lo a, hringnun chingchivêt nuai zawh dàn min zirtírtu an ni tel bawk hi, an ropui bîk êm êmna a ni.
Tih theih loh nia kan ngaih min tihtír theitu chu zirtírtute hi an ni a, kan hmuh fiah loh min hmuh fiahtír thintu pawh an ni. Kan kianga mite mai ni lo, keimahni ngei ngei paw’n kan kawl tih kan inhriat miah loh, keimahnia theihna awm min hmuh chhuahsaktu an ni fo bawk. Tûnah hian eng ang pawhin lo hlawhtlingin lo hausa eng ang mah ila, kan zirtírtute kha kan theihnghilh theiin a rinawm loh! “Naupang thiamna petu zirtírtute chu, an zirtír chhuah mi hlawhtlingte aia nasaa chawimawi tùr an ni; mi hlawhtling tam tak nunna petu an ni a, khawsak phung dik kawh hmuhtu pawh an ni,” tiin Aristotle chuan a lo sawi tawh a nih kha.
Tûn tumah hian an zirtírtuten an nun an thlâksak, vawiina khawvêl mi hriat lo ni ta, mi lãr leh mi hlawhtling, mi tlem te chanchin i’n thlír thuak thuak teh ang.
• Les Brown
Les Brown hi khawvêla mihring hmasâwnna zirtírna lam thu sawi thìn (motivational speaker) hmasa páwl a ni. A pianna hmun chu a tláwm hle mai—Liberty City, Miami-a miten luah ena an en tawh loh, an hluihlâwn tawh an thuam that chawp ina lo piang a ni.
Zirna lamah Les Brown hi a thuanawp hle. A sikul kal lai chuan zirna lama rual ban lo anga ngaih a ni hial thin. Páwl ruk a zir laiin a thiam loh êm avàngin páwl ngá-ah an sawn thla leh! Chu achhapah, phìrpui, lehkha thiam thei zet mai a la nei zui lehnghâl a! A rualpui thianten amah koh nán, “DT” (Dumb Twin) an ti hial thìn.
Ni khat chu an Mathematics zirtírtu hian zawhna pakhat blackboard-a chawk tùrin Les Brown chu a ko a. Les chuan a chawh thiam loh thu a sawi a. ‘I thei ang,’ an zirtírtu chuan tiin, ‘Vála, lo chhuak hrim hrim teh. Khi zawhna khi mi han chawh chhuahsak teh,’ a ti tlat bawk si.
‘Sir, ka thei lo, zirna lama rualban lo ka ni a,’ Brown chuan a ti chhuak ta a. An class-a a zirlaipuite chuan an nuih hluah hluah mai. Chutah, an zirtírtu chu a kiangah a rawn ding a. Les Brown-a mitah tak en chungin, ‘Chu thu chu vawi khat mah sawi leh tawh miah suh ang che. Mi dangin an ngaih dàn che an sawi chhuah hi, a tak takin i nunah thlentír ngai suh,’ tiin a zilh ta fak fak mai a.
Les chuan chu thu chu a theihnghilh ngai lo a, a vawng reng mai ni loin a nunpui ta hlauh a. Harsatna tam tak hneh nán a hmang a. A tum ram thlen phah nán a hmang zui bawk a ni. A thu sawi lãr tak, “You have the power to change (I nun thlâk danglam tùrin thiltihtheihna i nei)” tih sawi thei tùr hian, Les Brown chuan a zirtírtu thu sawi kha vawng rengin a nunpui bawk a ni.
• Emily Blunt
Tùnlaia film lãr tak “Oppenheimer”-a a changtunu, Golden Globe Award leh Screen Actors Guild Award pawh lo dawng tawh, Emily Blunt hi thalaite chuan kan hre fur àwm e. Kum 2020 phei kha chuan khawvêla hmeichhe lemchan thiam hlawh hnem ber zíngah a tel ve nghe nghe kha. Mahse, kum sarih leh kum 14 mi a nih laiin vawiin ang hian a tawng zuah zuah thei hauh lo—a dang a âwk nasa lutuk a!
“Naupang fel tak chu ka ni thìn; mahse, thiante nèna tìtì honaah pawh thu ho tê pawh hi ka sawi ve thei thìn lo—sawi tùr ka ngah thin nèn … vawiina i kianga ka tawng zuah zuah ang hian ka awm ngai miah lo,’ tiin W Magazine-in an kawm tumin a sawi chhuak hial.
Blunt chuan junior high school a kal laia an zirtírtunu vànga vawiina hetiang dinhmun thleng thei a nih thu a sawi a. A tìr chuan, a dang-âwk vànga thian pawh a kawm ngam ve loh avàngin an zirtírtunu chuan mi dang zíngah a infiam luihtír thìn a. Blunt chuan a hreh thìn hle mai; mahse, an zirtírtunu chu a beidawng duh tlat lo. A hnuah lemchan zirnaah a hruai a. Hnam hrang hrang tawng dàn (accents) te leh mi hrang hrang âw te a zir pah zêl a. A hnu lawkah chuan an zirtírtunu zárah a dang-âwk pawh a reh zui ta a. Vawiinah chuan Hollywood hmeichhe hlawhtling berte zínga mi a lo ni thei ta a ni. Tin, American Institute for Stuttering (Stuttering – dang-âwk)-a Board of Directors zíngah a tel bawk a ni.
• Maya Angelou
Poet ropui leh a poem thiltithei tak tak avàngte leh civil rights activist a nih avànga hriat hlawh, kum 86 mi nia kum 2014-a boral ta Maya Angelou hian a nunah harsatna namén lo tâwkin a “aw (voice)” hloh thak khawpa a ngawih reng hnuah, an zirtírtunu, an chhúngkaw thian tha ni bawk, Bertha Flowers nèn an intawng a, a harsatna chu chin felin a awm ta hlauh mai.
Maya Angelou hian kum naupang tê a nih laiin an chhúngkaw lamhnai takin a páwngsual a. Chu chuan a taksa leh a rilruah hliam-pui tawrhtírin kum nga chhúng teh meuh mai a ngawi reng—a tawng ngai miah lo! A âw pawh a hloh hman têp! Mahse, an zirtírtunu Bertha Flowers a chhar hlauh a, a lo hloh hman têp tawh âw chu a chhuah leh thei ta a ni.
Mrs. Flowers chuan mi hàng (African-American) poet lãr tak tak: Frances Harper, Anne Spencer te leh Jessie Fauset te poetry chu kawh hmuhin a chhiarsak thìn a. Anni bâkah Charles Dickens, William Shakespeare, William Allan Poe te leh poet lãr tak tak a kawh hmuh belh zêl a. Chûngho kut chhuak chuan an hneh thei hle a, a tàwpah chuan khawvêl huapa poet hlawhtling a lo ni thei ta a ni.
• Bill Gates
Khawvêla mi hausa ber pawh lo ni tawh thìn Bill Gates hi, Seattle’s View Ridge Elementary-a páwl lí a zir laiin, naupang inkiltawih tak leh rual páwl lo tak a ni thìn. Mahse, chumi kum chuan an sikul librarian, Mrs Blanche Caffiere a tawng hlauh a; ani zárah a khawvêl chu nasa takin a inher danglam ta a ni. A blog-ah heti hian Gates chuan a ziak a:
‘Seattle’s View Ridge Elementary-a Mrs. Caffiere nèna kan intawn hmasak ber tum chu, kan sikul librarian nalh tak a nih lai; kei, páwl li zirlai naupang ti tak leh zakzum zet ka nih lai khán a ni. Mi hriat nih ka duh lo a, a chhan chu tlâk chham ka ngah êm mai a; entír nán ka kutziak tawp leh chhe lutuk te kha … miten min hriat tam loh nán tlàn chhiatna ka zawng ngar ngar thìn a; chuta thil tih chi deuh chu lehkhabu chhiar a ni. Tin, mipa ni lo hmeichhia-in “cool” an tih tùr anga awm kha ka duh bawk thìn a. Mrs. Caffiere khân a thlazàr hnuaiah min hum a; ani chuan zirlai naupang tawp leh che fel lo tak nih kha a pawi ti lêm lo—lehkhabu chhiar peih tak ka nih phawt chuan.’
Mrs. Caffiere chuan Gates-a tuina chu a hre chiang a, zawhna mak tak takte a zâwt lui thìn; entír nán, a lehkhabu chhiar châk záwng leh a chhiar châk chhan te a zâwt lui thìn. Chumi hnuah, hmasâwnna a hmuh theihna tùr lehkhabu tha chhiar tùr a zawnsak thìn a. A chhiar zawh hnuah a thutpui leh thìn a, a lehkhabu chhiar zawh tâk chanchin a sawipui thìn. Ngaihnawm a tih leh tih loh te, chu ai maha pawimawh zâwk hlâwkna a chhar leh a chhar lohte leh a chhan zawng zawngte a sawipui leh vek thìn. ‘Ngun tak leh uluk takin ka thu sawi zawng zawng min ngaihthlâksak kar thìn,’ tiin Bill Gates chuan a sawi.
Kum 2006-a a kum 100 tlin an lawm hnu lawkah Blanche Caffiere chu a thi a; mahse, Microsoft hotupa Bill Gates-a rilruah chuan a dam reng tawh ang.
• Oprah Winfrey
Kum 25 chhúng (1986 – 2011) “Oprah” talk show buatsaihtu, “Queen of All Media” tia hming lem an pêk, Oprah Winfrey hi kum zabi 20-naa African-American mi hausa ber a ni a, vawi duai lo khawvêla hmeichhe thiltithei bera thlan a lo ni tawh bawk. Hetianga hlawhtlinna a chan hmaa a nun erawh tú ma awh chi a ni lo ang! A naupan lai leh a tleiràwl tirhin vawi duai lo khuaikhem a ni a; kum 14 mi a nih laiin nau a pai a; mahse, a fapa hrin chu a pian hun hmaa a pian avàngin hlamzuihin a thi a ni.
A nuna harsatna namén lo hneh thei tùra tanpuitu chu páwl lí a zir laia an zirtírtunu, Mary Duncan kha a ni. Vawiina a hlawhtlinna hi páwl lí a zir laiin a intan daih tawh—an zirtírtunu Mary Duncan zárah, ti paw’n a sawi theih ang.
‘Miss Duncan zárah khawvêl hi ka hneh theih ka inring tlat thìn. Zirtírtu tha-in a tih tùr zawng zawng chu a ti vek thìn a. Zirna leh hringnun zirlai thiam bel tùr leh nunpui tùrin ani chuan keimahah mei a chhí êng a. Amah vànga talk show buatsaih thei pawh hi ka ni,’ tiin Oprah chuan a sawi. An zirtírtunu Miss Mary Duncan hi a talk show hun hmasa lam, kum 1989 khân Oprah hian a lo mikhual tawh nghe nghe a ni.