- Mahmuaka Chhakchhuak
TUISEN KHAW INDIN CHHOH DAN
Kum 1910 velah khan Bunghmun (Puilo leh Chhawrtui khaw inkara khua) atangin Tuisen khua din tur leh Leilette enkawla eizawnna atana hmang turin Pu Lalnipuia leh a thiante chu ram en pah turin an thawk chhuak a, tuna Tuisen Phai (Leilet) ni ta kamah hian Bawkte khawhin awmhmun an khuar a.
Chuta tang chuan Bawkpui (Tuna Pu Taivela (L) leilet chhakah) ah hun reilote an khawsain Buk tharah chuan kum 1911 – 1921 inkarah khan an kai chho leh ta a ni. Buk tharah hian kum 10 vel emaw chauh an awm hman tihin Hrichhia an tih mai – rei pawh dam hman loa an thih puk pukna, natna tihbaiawm tak mai chuan a rawn nuai ta a. Chu hrichhia chuan Pu Saihnuna fanu pathum lai pawh chu rawn manin a rual deuh thawin an boral nghe nghe a. Heng vang hian awmhmun sawn leh vat an duhin Zaingen khaw lal Pu Kaihranga hnenah chuan kalin tuna Tuisen khaw hmun nita hmunah hian awm chhoh an dil ta ringawt mai a, a ni chuan alo phal ikhaw ta lo mai a. Pu Lalnipuia ngaihdan a nih bik loh avang chuan kum 1922 ah chuan an kai chho lui ta tho a, chutia Pu Kaihranga phallo chunga kai chho lui an nih avang chuan Pu Lalnipuia fapa lo piang chu a hming atan ‘Lalkailuia’ tiin an phuah nghe nghe a.
- TUISEN HMING LO PIAN DAN
Tuisen hming lo put chhan hi hetiang hian an sawi a – Pu Siamkunga phai sir, Pu Sairuma (tuna Pu Chawntuaha (L) fateho phai lo ni ta Vaivengphai) phai mawngah hian ‘DUM LI’ lian ve tak hi a awm thin a. Chu Li chu pat-ek hian a bawh sen luk thin a, sangha lianpui mai chalkem vuk mai hi a awm bawk a, chu sangha lian an man avang chuan ‘CHALKEM LI’ an ti nghe nghe a. Chu Chalkem Li-a pat-ek te chu a sen hlur thin bawk avangin ‘TUISEN’ tih hming hi an lo phuah ta a ni. Tichuan, tun hnu zelah hian ‘Tuisen Phai’, ‘Tuisen Bangla’, ‘Tuisen khua’ tih te leh ‘Tuisen dung’ tih hming alo pu ta zel a ni. Heng bakah hian Tuisen phai mawng (tuna Pi Dosiami leilet mawng) ah hian tunhma chuan Ngawi an dawh thin a, chu an Ngawi dawhna Li chu ‘Saihnuna Ngawi Li’ tiin an sawi bawk thin.
- BUK THAR AWM LAI
He Buk thar hmunah hian Japan ral len lai an tih mai, Second World War hun lai 1943 – 45 vel khan sap sipai V-Force ami Colonel hoin awmhmun an rawn khuar veleh a, kum hnih emaw kum thum emaw an awm hman a ni. Kum 1911 – 21 (Kum 10 bawr vel) helai hmuna an khawsak laia chengte chu chhungkaw 17 lai an ni a, chungte chu;
(1) Lalnipuia
(2) Saihnuna
(3) Tawnga
(4) Vanthanga
(5) Chengchuana
(6) Bawkleha
(7) Kapsawka
(8) Lutbawnga
(9) Phira
(10) Uicheka
(11) Hranghnuaia
(12) Saptawna
(13) Taikuna
(14) Lawksena
(15) Hauliana
(16) Pautuliana
(17) Chhawnbuka te hi an ni.
- TUISEN LUAH HMASATUTE
Tuisen hmun an kai chhoh laia Pu Lalnipuia zuitu khawsattu leh luah hmasatute chu heng mite hi an ni a; (1) Saihnuna f/o Ralhnuna, (2) Vanthanga f/o Tlangliana, (3) Bawkleha (4) Thanghleia (5) Chengchhuana (6) Lungchhiaa (7) Hranghnuna (8) Sumthuka (9) Zika (10) Chawngchhetea (11) Tawngthuala (12) Taivawka leh (13) Lutbawngate. Tichuan Tuisen hmunah chuan awmhmun an bengbel leh a, Pu Lalnipuia chu Tuisen khaw Lal niin hlim takin an khawsa thin a ni. Pu Lalnipuia hi lal rorel thiam tak mai a ni a, a khua leh tuite tana dawhtheihna ngah mi tak leh ngilneihna ngah tak mi a nih avang hian khaw dang atang pawh hian rawn pem lut an awm fo bawk a. Tin, kum 1930 velah chuan In pawh 31 lai an lo ni hman tawh a, chungte chu:
(1) Pi Rolianpuii (Grandmother of Pu Lalnipuia)
(2) Pu Lalnipuia
(3) Pu Saihnuna
(4) Pu Zapuka
(5) Pu Lawksena
(6) Pu Thangkunga
(7) Pu Siamkunga
(8) Pu Vanthanga
(9) Pu Suakchhunga
(10) Pu Zahleia
(11) Pi Lalpuikhawli
(12) Pu Buangkela
(13) Pu Zathiauva
(14) Pu Chhiarauva
(15) Pu Senluaia
(16) Pu Teberha
(17) Pi Lianchani
(18) Pu Hrangmuka
(19) Pu Bawizinga
(20) Pu Tawnga
(21) Pu Seibawia
(22) Pu Savawma
(23) Pu Chengchhuana
(24) Pu Saptawna
(25) Pu Bawkleha
(26) Pi Darpuivungi
(27) Pu Vaihinga
(28) Pu Rochhunga
(29) Pi Hrangkungi
(30) Pu Tekhawka
(31) Pu Lalthawma te an ni.
Kan sawi tawh angin Pu Lalnipuia hian Tuisen ah hian rei tak ro a rel a, alo upat hnuah chuan a fapa Lalliana’n Lalna a rochunga chumi hnu reiloteah ‘Lal Ban’ in a rawn zui mai bawk a.
- A KHAW HMUNHMA LEH BORUAK
Tuisen khaw awmna hmun hi Aizawl to Champhai road, Aizawl atanga 158 Kms vela hlaa awm a ni. Mizoram khaw awmna hmunah chuan tlangsang pawl tak a nih a rinawm bawk a. Tuisen khaw awmna tlang atanga han thlir vel hian Mizoram khua hi a lang tam thei hle. Tin, Tuisen khaw tlang chhipa Bung leh Thelret kung phei hi chu Aizawl atang pawhin a hmuh theih hial a. Tlang sang thengthaw nuam tak a ni a, tlang dung pharh nuam tak, khaw awmna awm renga Khuanu ruatsa hi a ni ringawt mai. Boruak a hrisel thain a nuam hle bawk a, a mi chengte pawh an hrisel thain ‘Tuisen khaw nula chu an sensiah mai a, an hmel a tha’ an ti ve fo reng a ni. Amaherawhchu a awmna tlang a san vang nge ni Tui lamah chuan an hnianghnar lutuk lo thung a, thal lai phei chuan tuikang nghah a ngai ve fo thin a ni. Heng bakah hian Tuisen khaw chheh vel, daiah hian ram ngaw tha tak tak a tam a, lo atana vah chin bak hi chu ram ngaw tha tak a nih avangin a boruak a nuamin nipui lai pawhin a dai nuam em em thin bawk a ni.
- TUISEN KHAWPER
Tuisen khawper chu ‘AWMPUI VENG’ tih a ni a, Chu chu tuna Pu Sawmvela, kawnzar veng, khawzawl terrace bul, Aizawl to Champhai road, Tuisen phai mawng lamlian kawngpui chhak lam ‘Lungin Lui’ kamah hian a awm a. Engkimah hian Tuisen lal, Pu Lalnipuia hnuaia a awm thin. Awmpui venga awm hi kum 1915 – 20 vel nia hriat a ni a, chhungkaw 10 niin: Hrangmuka, Buanga, Thatkima, Laltawna, Ranga, Thangkunga, Laihnuna, Suakchhunga, Thangzika leh Vanhnuaithanga te an ni.
Awmpui veng ho hi an awmna chhak bul hmun rem tak ‘Kawihthuang’ ah chuan an insawn chho leh a, anni hi ‘Tuisen Banglow’ enkawl hmasa tute an ni. Tuisen lal enkawlna hnuaia vek an la awm zel a, hnatlan leh chhiat/ that engkimah khaw khat ang vekin Tuisen nen hian an awm. Nimahsela kum 1920 – 30 velah khan an khaw thenawm, Arro, Kawlkulh leh Tuisenah te an pem darh zo a, Awmpui veng chu a lo ram zo ta a ni.
- LUNGIN LUI HMING PUT CHHAN
Awmpui veng awm hnu hian Lungin Lui kamah vai Gukhali pakhat ‘Telmaiin pa’ an tih mai hi a awm thin a. A in bang hi lung veka rem a ni a, keini mizote chuan chutianga Lung hmanga In bang rem chu kan la hmuh tam loh avangin mak tiin ‘Lung In’ tiin an lam ta fo mai a, hun alo rei tak deuh hnuah phei chuan a kianga lui ngei pawh chu Lungin Lui tiin an lo ko ta hial a, chu chu Lungin Lui hming put chhan chu a ni. Tin, amah Telmaii pa chu ‘Tuisen Bangla’ enkawltu hmasa a ni bawk a.
- TUISEN BUNG
Tuisen Bung hi a awmna hmunin a zir vang pawh hian Tuisen khua pawh hian a hmingthan phah hle a. Tuisen Bung bulah hian (insi deuh thawin) Thelret kung lian tak a awm ve bawk a, ralkhat atang phei chuan bung lian tak emaw tih mai awl tak hi a ni. Kum 1925 ah Pu Tlangliana’n thingler ami harsa taka a lak chu Tuisen lal, Pu Lalnipuia’n Pu Thangkima a phun tir a ni. He Bung phun ni hian tun hnua la hmingthan dan tur lo hre lawk ang hrimin an urhsun a, ruaite an buatsaihin hlim takin an zaikhawm a, hla thar ruah tham lohte pawh alo pianchhuah phah reng a ni. He Bungpui dinna vel hi hmunrem tak mai a nih avangin ‘THLANMUAL’ atan hman zui a ni bawkin lal chhungte pawh helai hmunah hian phum an ni nghe nghe a ni. Tin, Indopui Pahnihna lai vel leh Mizoram buai lai pawh khan sipai lam leh Civil lam pawhin ‘Signal’ hmun atan an hmang tangkai thin hle.
- TUISEN BANGLA
Kum 1928 bawr chho vel lai atanga Tuisen Bangla hi hman tan nia hriat a ni a. A awmna hmun hi Tuisen phai leh Vaivengphai inkar tlangdung pharh nuam lai taka awm a ni. A hmunhma hi a remchangin a nuam hle a, a bul vel hi ramngaw thelh nuam deuh mai a ni thin a, tun hnu deuh phei chuan Bangla bulah hian Bung, Far thingte leh Theihai, Serthlum leh thei chi hrang hrang an phun belh ta zel a. Bung zar duai mai te leh Far thing ding thelh thulh mai te chuan chulai hmun chu a ti nuam thin hle a ni. Kawngpui tha ala awm loh bakah lirthei ala awm meuh loh avangin sap leh miliante khualzin reng reng hian riah nan (chawlh nan) an hmang reng reng a, hetianga riahna atana hman hi Aizawl leh Champhai inkarah hian pariat lai a awm a, chungte chu: Bung Bangla, Seling Bangla, Lumtui Bangla, Khawthlir Bangla, Kawlkulh Bangla, Tuisen Bangla, Neihdawn Bangla, Champhai Bangla te a ni.
Tin, Tuisen Bangla lo enkawltu (Chowkider) te chu: Telmaii pa, Chala (a ni hian reilote a enkawl ve a), Seleta, Lianchhunga, Thanghuta, Chakthanga leh Hrangchhuana te an ni. A hnuhnung ber Hrangchhuana hian kum 1966 thleng khan a enkawl a, rambuai avangin a enkawl chhunzawm hleithei ta lo a. Tuisen Bangla hi a lar ve ang reng hle a, Tuisen khua tak ai pawh hian a lar zawk hial awm e tih awl tak a ni. Mizoram dung leh vangah sawi a hlawh a, titi a ti tam ve hle thin a ni. Tuisen khaw ti lar tur ber pawh a ni ta zel a, Tuisen Bangla enkawltu fanu Darrikhumi chu Tuisen Khawchhiar fapa Ngurchhawntluanga’n nupuiah a nei a, chumi hnuah pawh chuan Tuisen Bangla enkawltu bawk Seleta fanu Lalbiai chu Lal fapa Lalliana’n nupui ah a nei ve bawk a ni.
- TUISEN PHAI
Tuisen khua tihmingthangtu pawimawh tak pakhat chu ‘Tuisen Phai’ hi a ni. He leilet hi Tuisen khaw mite eizawnna ber leh innghahna ber a ni a, kum 1911 vel atanga mi tlemtein Bawkpui atanga an siam tan nia hriat a ni. Vawiin thleng hian chhungkaw tam takin eizawn nan leh innghah nan ber an la hmang a. He leilet hi Tuisen khaw hoin an neih hma pawh hian buh chinna atana lo nei hmasa an awm tawh ni awm takin sulhnu a awm nghe nghe. A neitu hmasate hian engvanga chhuahsan leh ta nge an nih tih phei chu hriat a harsa tawh hle a. Engemaw harsatnain a tlakbuak tak avanga rauh san ni awm tak an ni. Tuisen khuain an han chei thar leh hian an ngai ring reng ringawt loin an siam belh zel a, leilet naupang ber (siam hnuhnun ber) nia hriat tak Pu Manga leilet chu kum 1950 vela siam a ni.
Tuisen phai hian chanchin ngaihnawm tak tak a ngah ve hle a, sawi vek sen chi erawh a ni lo ang. Leilet upa tawh tak, kum 100 chuang tawha ngaih a ni a, a tira siamtute (neitute) tam tak chuan mual min liamsan tawh a, a thente chuan hmun hrang hrangah min pemsan tawh bawkin mi tlemte erawh chuan min la dampui bawk a. Khawzawl hmuna cheng zui ta zel pawh an awm bawk a ni. A hming hmasa nia an sawi chu ‘Khuangbeuva Leilet’ tih a ni a, nimahsela hei hi titi ang deuha hriat a niin a chanchin sawi thui tur vak a awm lo ni awm tak a ni. Vawiin thlenga a hming put – Tuisen Phai tih erawh Tuisen khaw luah atanga phuah nia hriat a ni a, a kum tak pawh hi hriat chian a har ang reng hle bawk. Tuisen Phai zau zawng hi a dung Mel khat vel, a vang Mel chanve vel a ni a, kumkhatah hian Bung Tin 10,600 vel zet a thar chhuak thin a ni. He leilet kam tawn tawnah hian Chalthei leh Sasaw thingin a hual vel a, ‘Chalthei par thing vul mawi te’n a bawm’ tih hla Pu Rokunga phuah pawh hi he Tuisen leilet phai hi a ni mai lawng maw an ti a ni.
Tuisen Phai hi Tuisen khua atanga Mel khat leh a chanve vela hlaa awm a ni a, an buh tharte hi Bawng hmang te leh Chhip (head load) hmanga khuaa phurh thlen a ni thin. Tuisen leilet buh chinna hmun atana siam a nih hma (Tuisen khaw mite’n an siam zauh hma) chuan Pumphir leh Rairuang hmun a ni thin a, a kam vel zawng zawng pawh tlang sang tak tak ni loin tlang hniam te te an ni hlawmin ngaw thelh nuam tak a ni thin. Chung ram ngawah te chuan ramsa chi hrang hrang an tam thei hle a ‘Buannel ram dai’ tih ve maia mawi a ni.
- CHHINCHHIAH TLAK TE
- Pu Lalnipuia hian Tuisen luah tirh atangin rorelna a chang char char a, a fapa Lalliana chu reilote lal ve hmanin Lal Ban a ni chhunzawm nghal a.
Khawchhiar hi Pu Taivela a ni.
Tlangau chu Pu Zaithanga (Zapuka).
Thirdeng chu Pu Thanghuta.
Village Council alo din takah chuan Zaingen khua nen V/C pakhat hnuaiah an awm a, V/C member hmasa berte hi Pu Lalliana, Pu Liansiama, Pu Lalkailuia, Pu Rochhunga, Pu Thiatruma leh Pu Taivela te an ni.
Tuisen khuaah hian Kohhran pakhat, Presbyterian Kohhran chauh a awm thin.
Zirna lamah pawh hian Lower Primary School thleng zirna awmin kum 1951 hma lamah kha chuan Pu Lalkhuma chuan Biakinah zirna a buatsaih thin a, chumi hnuah chuan pangngai deuh takin School neih chhoh a ni. Zirtirtu-a lo tang tawhte chu Pu Lalkhuma, Pu Lalringliana te an ni a, anni bakah hian Pu Rochungnunga Vanzau leh Pu Lalbuaia Kelkangte chu substitute teacher atan lak an ni bawk.
May 22, 1966 ah Tuisen khua hi India sipaite’n an hal sak a, ramhnuaiahte Bawk khawhin awmhmun khuara khawsak alo ngai ta a, chuta tang chuan mi khaw thenawmahte an tlan darh zo a, Tuisenah ngei pawh chuan let leh an awm bawk a.
Kum 1968 tawp lamah chuan Tuisen khua chauh niloin Zaingen, Darngawn, Neihdawn (Lal veng), Ngaizawl, Arro leh Zuchhip te nen chuan Khawzawlah khawm an ni.