- Mahmuaka Chhakchhuak
Kan chenna Mizoram hi vawiina kan chenna hmun a nih ang chiahin nakin hnu, kan tu leh fa rawn la awm zel turte tan pawha an chenna hmun tur a ni. Khawi hmunah pawh awm ila ‘Ka ram’ kan tih theih chhun chu he Mizoram chiah hi a nih avangin kan ram hian kawng hrang hrangin harsatna alo tawk tawh thin a, hliampui tuarin vawi tam tak pawh alo rum tawh thin. Vawiina a chhunga chengte hian thinlung taka hmangaihna kan neih loh chuan kan ram neihchhun Mizoramin hliampui a tawrh tam takte hi a tuar chhuak zo lo ang a, thlaler ramroah a chang mai palh ang tih pawh a hlauhawm ta hle mai. Chu chauh a ni loin hnam dang kutah kan Mizoram hi a awm palh phei chuan he ram min petu leh kan chenna hmun atana mi buatsaihsaktu Pathian ngei pawh hian nang leh kei hi min la dem hial ngei ang le.
Pi leh pu atang tawha he kan Mizoram humhalh tura tha leh zung lo seng tawhtu zawng zawngte kha rawn tho leh ta ni sela engtin tak tun hunah hian min ngai ang maw le ka ti thin. An beisei kan pha lo mai ni loin an hunlaia kan ram chhung ni ngei sia tun huna hnam dang ram lo nita chanchinte hi an hriat chuan min dem ngei pawhin a rinawm. Kan ram chin hi kan neih let leh ngei chu duhthusam a ni nain chu lam chu sorkar lam hmalakna tur a nih avangin tun hun atan chuan sawi ta rih lo ila tuna kan ram tia kan neih chin hi chu hmangaih taka enkawl a pawimawhna lam sawi zawk ila. He kan ramah hian siamtuin a tir ata a din dan hi sawi tur tam tak a awm a, ram dang zawng aia a duan uluk bik dante hi ngaihnawm taka sawi tur a awm thei bawk ang. Chung zawng zawngte chu tunah hian nang leh keiin kan enkawl a pawimawh hle a, neitu rilru tak pua kan hmangaih pawh a tul hle.
He kan ramah hian atir ata siamtuin thing leh mau mai bakah nungcha chitin reng alo dahin ram danga awm ve lo chi hrang hrang pawh chhiar tham a dah a. Nungcha lam ringawt pawh chhiar tham tehmeuh a awmin heng: Awle, Awrrang, Chinghni, Dawr, ngau, Hauhuk, Phivawk, Safia, Sanghal, Sanghar, Sahmaitha, Sahram, Sai, Sakei, Sakhi, Sakuh, Samang, Samak, Saphairuang, Saphu, Sarivaithun, Sate, Satel, Sathar, Savawm, Saza, Sazaw, Sazuk, Sele, Tlumpui, Tumpang, Ungiau, Zamphu leh Zawngte hi kan ramsa neih thinte an ni. Sava lam pawh 150 vel zet kan nei bawkin heng: Bawng, Bemkawng, Buarchawm, Bullut, Changsen, Chawngzawng, Chhawlhring, Chhemhur, Chhimbuk, Chhungtuar, Chingpirinu, Choak, Daikat, Dawithiamarpa, Dawntliang, Ngalvapual, Hnahkhawr, Kanghlai, Kaikuangral, Kawlhawk, Koro, Kiltheihrawk, Lailen, Lalruangasehnawt, Lawizit, Lengder, Mangkhaiaralveng, Mimsirikut, Mirval, Mu (Mu chi hi sawmhnih zet a awm), Pengleng, Pitte, Ramar, Setawt, Sialsir, Suklet, Tawllawt, Tektek, Thangfen, Tahngai, Vabak, Vahlah, Vaiva, Vaki, Varihaw leh sava dangte hi kan neihte an ni.
Heng nungcha chi hrang hrang zingah hian kan ram bika awm engemawzat an awmin ram danga awmve pawh hi engemawzat an awm bawk a. Amaherawhchu tun hunah erawh chuan heng ramsa leh savate hi hmuh tur an awm tawh meuh lo a. Hetianga tun huna an awm tak lohna chhan hi ram danga an pem zawh tak vang a ni kher lo a, an chenna hmun kan vah chereu vang a niin keimahni hian kan humhalh that tawk loh vang a ni ber zawk mai. Thing leh mau ngei pawh chi hrang hrang kan neiin thing ringawt pawh hi chi hrang zali vel zet kan nei a, a thente chu hmuh tur an awm tawh lo a. Chutiang bawkin Mau lam chi pawh chi hrang sawmhnih leh pathum lai kan nei a, kan ngah thin hle a ni. Pathian zarah humhalh tha ila chuan thing leh mauah hi chuan intodelh thei ngei tur kan ni nain kan humhalh that loh vang bawk chuan kumtinin an tlem telh telh zel mai chu a nih tak hi. Pangpar lam chi pawh chi hrang sawm sarih chuang kan nei a, hrui lam chi ringawt pawh chi sawm pahnih lai kan nei bawk.
Thing leh mau mai bakah nungchate hi kan tana tangkai leh hlutna nei vek an nih avang hian Pathianin chungte chu enkawl turin min ruat a ni tih hi kan hriat thin loh avangin tunah chuan kan ram ata an lo bo zo ta duak mai a, a pawi hle a ni. Sik leh sa thuah leh chhiat that thuahte nungchangte hian hriatna tha tak an nei thin a, chungte chu kan pi leh pute khan an lo tangkai pui thin.
Hetiang hian ranvulh atanga thil danglam an hriat theihna thin a awm a:
(a) Zanah ar khuan hun pawh ni loa chhawntu awm loa anchhiarkhuan amah chauha a khuan a khuan chuan ‘Miruang hmu’ an ti a, an ngaih that loh ang ngeiin an khuaah ruang a chhuak duh riau thin.
(b) Thim hlimah emaw men laiin emaw-a midang ar ve v ear dang khuang loa an inkhuan chhawk chhen chuan ‘Ar sangul tung’ an ti a, an khuaah salu lut mai tura awm niin an ngai a, miin sa pawh an kap ngei duh bawk.
(c) Bawng emaw, sial emaw a no chhungkhung ni danga bu ngai lo a bu a bu chuan a pui kha kokar tawkin a thi duh khawp bawk.
(d) Khua a chena ni danga haw ngai lo sial a hawn khup khup chuan khua a tha dawn a nih loh vek chuan sapui a hnai a ni duh khawp mai.
(e) Khuan tak tea arpui a khuan a khuan chuan an khuaah sawn pai tlangthang mai tur an awm an ti thin. Zana ui pakhat chauh van lam ena a bauh a bauh chuan miruang a hmu niin an hria.
(f) Khawchen nia ar-in ruahsur chung chunga chaw a zawn chuan khua a cheng rei dawn an ti thin.
Ramsa leh sava atanga thil hriat theihna an neih thin thenkhatte pawh hengte hi a ni a:
(a) Hman lai pi leh pute an rammut dawn a ram lam atanga khaw chhung lam pana hram lauh lauh chunga Irliak sava a thlawh chuan an rammu an vanduai dawn niin an ngai a, an kir phah leh hial thin. Mahse, khawchhung lam atanga thlawk chhuak anih erawh chuan an vannei dawnah an ngai a, mahse hmelmate tan pawh a that ve tho avangin rammu-in an thawk chhuak vek duh ngai lo
(b) Khaw chung zawna muvanlai nupa thlawk lai thawklehkhata khawilam hawi pawha an inthen vang vang chuan an khuaah nupa tang then tur an awm dawn niah an ngai
(c) Choak hian ar ala zen zen ngai lo a, ar a lak ve chuan ‘Kangmei hmu’ niin an khua emaw, in emaw a kang dawn an ti thin
(d) Zana hauhuk a hualreu chuan an khawtlangin chhiatna rapthlak tak an tawk dawn niin an ngai
(e) An hmun chhinchhiah bik khawilaiah emaw sakhi a huk dap dap chuan ‘Miruang hmu’ an ti a, mitthi nei thuai tuah an inngai thin
(f) Chingpirinu hram a ‘Thizun’ chuan an khuaah mitthi awm hnai hle niin an hria
(g) Zanah khaw chung zawna archham (sava) thlawk chunga a hram lauh lauh chuan an khuaah thil tha lo lam eng emaw thleng hnaiah an ruat
(h) Khawchhunga sakhi a luh chuan a chhe lam a tha lamah entir nei ngei niin an hria
(i) Lirnghing dawna nungchate khawsak dan lo danglam dan atangin pi leh pute chuan thil anlo zir ve a, Sakuh leh lei kuaa cheng thinte an vahchhuah chum chum a, luidung sangha pawh vaukama an perh chuah noh noh chuan linghing hmu an nih an lo hre daih tawh a ni.
(j) Hauhukin a zun leh ek tea mi a theh (vawm) chuan rapthlak an tiin chutianga a tih chu rei dam tawh lo turah an ngai
Heng atang ringawt pawh hian nungcha tangkaina leh hlutna chu kan hrethiam thei maiin a rinawm a, mihringte nena in tanpui tawn tur kan nihna pawh kan hre thei bawk ang. Hawh u, kan ram hi nungchate chenna turin i enkawl thar leh ila, tunhma lama nungchate’n tlangnel taka hun an hman thin anga an hman leh theihna turin nungcha hmangaihnaah hian i harh thar leh ang u. Mizoram hi nungchate tuallenna hmun a nih leh theihna atan leh thla ngam taka hun an hman leh theihna hmun a nih theihna atan keini hian hmangaihna nen ram hi enkawl ila, kan za hian Mizoram hi i hmangaih thar leh ang u. Hmangaih ngai Mizoram hian hmangaih taka enkawltu a neih lohna pawh a rei ta e.