- Dr. C. Lalrampana
A KAMKEUNA
Sai hi ramsa zinga lian ber a ni. Nawn sei tak, leh beng hlai tak, thlangra tiat vel lai a nei bawk. Leia bawkvaka kal nungcha lian ber a ni hial awm e. Sai lian bera chhinchhiah chu Angola, 1974-a kah hlum tak kha a ni a, a rih zawng hi 12 ton a ni a, a san zawng hi 13 ft (4.17 m) a ni. Sai note piangtir hi kg 100 (pound 225) vela lian a ni thei a ni. A pui hian a no hi thla 20 atanga thla 22 chhung a pai thin. Leia rannung dang rêng êng hian hetiang taka hun rei hi no/nau an pai ngai lo. Saite hian chhungkaw inlaichinna nghet tak an nei a. Sai dangte chunga an thiltih dan hi hriatthiam a har hle. Aw hniam tak tak nen an “inbe” thin nia sawi thin a ni. Sai thawm tam zawk hi chu a zawi êm êm a, mihringin an hre thei lo. Mahse, saite hian heng thãwmte hi hla tak atang pawhin an inhretawn thei a ni. Saite hian mahni inven nan vun chhah leh khauh tak, danglam tak an nei a. Nitin ei tur tam tak an mamawh thin. Nikhatah ei tur 150-200kg an mamawh thin. Botswana ramah hian hunpui inthlak danglam hrang hrangah sai 1,301,909 vel an awm nia chhut a ni a, nitin metric ton 13,000 vel zet an e chhuak thin a ni! Sai lian chi leh te deuh chi hi chawh rualin 2,700-6,000 Kg thlenga rit an ni thei. Mizoramah hian Sai hmuh tur a vang hle a, kan hmuh theih chhun pawh sai tê chi deuh hlir a ni. Ranvulh, ramsa leh chungleng savate chenin an êk hi mihring tan a tangkai thei hle a, thlai leh pangpar ilo chawm nante kan hmang thin. Sai êk pawh hian tangkaina danglam tak a nei a; chungte chu a malte tein i han bih chiang teh ang:
- THOSI HLAUH
Sai hi a rim a na hle. Rannung (insect) tan pawh tawrhhlelhawm tak a ni thei. A êk ro hal/muh hi thosiin a huain an ngaithei lo hle a, thosi hlo (mosquito epellent) pangngai aiin hnar a verh na zawk a, thosi leh rannung tan pawh tawrh a har zawk a ni. Chuvangin, Sai êk I hmuh chuan paih mai phal chi a ni lo. - NUNNA TUI:
Sai êk hring tharlam atanga a tui sawr chhuah hi tuitlakchhamna (dehydrate) lak atanga damkhawchhuahna hmanraw tha tak a ni. Thlaler ramro tui vanna hmunah pawh sai êk hi tuihalna laka min chhawk zangkhaitu nunna tui hlu tak leh tangkai tak a ni thei. - NACHHÂWKNA: Nitin sai hian thlai chi hrang hrang a ei hnem thin êm avangin a êk hi natna chihrang hrang tan damdawi tha tak a ni thei. Hnãr thi tan hnarkãwnah sai êk hring tuam hnan te, lu na tan chala tuam hnan, leh ha na tan a natna zawna tuamhnan leh ha nget kuaa belte hi tihdamna leh nachhãwkna a ni thei bawk.
- LEHKHAPUAN ATAN:
Sai hian a hnim hnah eite hmuam khawl tun thin mah se, zaa 45% vel chauh a lem thei thin a ni. Sai hi hnim hnah (herbivore) ring chi a ni a, fibrous diet a nei tam hle a, chuvangin, an thialsawm sên loh leh pai tawih (undigested material) tam zawk chu intact fibre angin a kal tlang thin a ni. Hei, vang hian an paihtawih bang bawlhhlawh chu awlsam takin lehkhapuanah siam theih a ni. Tunlai hian kan paper hi thing tang (fiber pulp) hmanga siam a ni ber a, chutiang bawk pulp chu sai êka fiber atanga lak chhuah theih a ni a, a tangkai hle a ni. - LEITHA ATAN
Thlai leh pangpar chawm nan bawng êk, vawk êk, ar êk hman tangkai a ni thin ang bawkin sai êk pawh hi thlai leh pangpar chawm nan leitha atan a tangkai hle. - INCHHUNG THIL SIAM NAN:
Uganda mi thenkhatte chuan sai êk hi inchhung thil bag leh thlalak frame siam nan an hmang tangkai hle thin. - DAMDAWI TUI ATAN:
Vun bawl, vun thak leh vun vual sen thak a awm changa hnawih chi damdawi tui (lotion)-ah sai êk leh a zunte hi an telh thin a, vunin a ngeih thin hle. - COFFEE SIAM NAN:
Sai êk hmanga tihthianghlim coffee man to taka siam chu a lar hle. Golden Triangle biala siam a ni a, khawvel huapa opium siam chhuahna lama hmingthang tak a ni. Khawvela coffee man to ber pawl a ni nghe nghe.
A TLÃNGKAWMNA
Ramsa leh ranvulhte leh mihringte hi kan inmamawhtawn vek a; chuvangin, tumah kan inhnualsuat thei lo. “Tin, chinghnia chu berâm no nên an awm dun tawh ang a, keite chu kêl no nên an bawk dun tawh ang; bawng no leh sakeibaknei vanglai leh ran chawmthaute chu an awmho tawh ang a; naupang tein a hruai duah duah ang.” tih hun kan hma lawka Jerusalem thar lo thleng turah phei hi chuan inngeih dial dialin kan khawsaho tawh dawn a ni. Chuvangin, Sai pawh hi mihring tan a tangkai hle a, a sa ei mai piah lamah mihring tan a chakin a tangkai hle a, a ngho leh a ha thlengin a tangkai takzet a ni. A sa phei hi chu sapui a nih avangin satuiber a ni ti ila a dik ber mai awm e. Sai hi a fing hle a, mihring ang maiin a biak theih a, a zirtir theih bawk. India ramah hian Sai hi 28,000-30,000 an awm mek nia chhut a ni.