- Isaak Roluahpuia
May 28, 2024 (Inrinni) khán Mahmuaka Chhakchhuak chuan ‘Zosang’ tih lehkhabu a ti chhuak a. A hmáa a lehkhabu tih chhuah tawh ‘Hringnun hi (2022)’ leh ‘Ram Kalsiam (2023)’ ang thoin a ngaihnawmin a bengvàrthlâk lehhlë a, lehkhabu ram hnuk khawih pha, tha leh ro tling a ni. He lehkhabu ziaktu hian a nu, kum 2016-a boral ta pualin a ziak a. Thupui hrang hrang 16 awmin, phêk 215-a chhah a ni.
Bung 1, 2, 3-naah hian harsatna ruam atanga ram ropuite thawh chhuah leh dàn kan hmù a. Kum 1929-1930 khán America chuan harsatna namén lo tâwkin, chumi kaihhnawih ‘Black Tuesday’ tih leh ‘The Great Depression’ tihte kan hmù a. Chutianga harsatnain America ram a tuam mup mup lái chuan Franklin Delano Roosevelt-a chu President a rawn ni a, ani hmalâkna azára America ram rawn din chhuah leh dàn ngaihnawm takin a ziak a.
June 28, 1914-a Archduke Franz Ferdinand-a kah hlum a nih thu atanga bul rawn tanin, Indopui I-naa German sawrkár tlàwm dàn leh a din chhuah leh dàn ngaihnawm takin a ziak a. Indopui I-naa a tlàwm avàngin Germany chuan economy-ah harsatna namén lo a tâwk a. Ba tam tak rulh tùr a nei a, a sipaite hlawh a pe tha thei lo va, sipai tam tak chu bàn nìin ram ro rèlna a kal tluang tak tak thei lo va; an pawisa hlutna thlengin a tla hniam a. Chutiang hun khirh tak atanga Adolf Hitler-a’n German ram a khai chhuah dàn chu ngaihnawm takin chhiar tùr a awm a, chhiar a manhlä hlë.
A ziaktu hian khawvêla revolutionhrang hrang lo awm tawhte chanchin rawn chhui chhovin, Indopui II-naa a tlàwm hnûa Japan ram rawn indin chhoh leh dàn kan hmù a. Mei khupa tláwm ni mah se Japan chuan kut kuangkuah mai mai tum lovin, mi dang puihna tel lova mahni leh mahni intodelh chu a tum tâ a. Nasa takin hna an thawk a, rim taka an thawh avàngin kum 1971 a lo thlen meuh chuan Asia khawmualpuiah economy that lamah Japan chu pakhatna an rawn ni ta mai a ni. Kum 1951-1971 inkárah phei kha chuan ‘Japanese economic miracle’tih hial khawpin Japan kha economy-ah a thang kan ti thei ang.
Kum 1980 hma lamah kha chuan New Zealand ramah hian a thlàwna thil sem eng ilo, chhawmdàwlna neuh neuh a tam êm êm a. Chu kal phung chu mipuiin an zo lo va, an ram economy-in a chhiat phah ta a. Chuta tanga Labour Party-in an ram an siam that chhoh dàn leh anmahni thlâktu sawrkár thar Conservative National Party-in a hmáa sawrkár thil tha tih an chhunzawm avànga New Zealand rawn din chhuah leh dàn kan hmu bawk.
Mizo District Council chanchin chipchiar takin a ziak a, British-in Mizoram min awp hun lái atanga Mizo Union lo pian chhuah chhoh dàn te leh Mizo Lalte’n an rawn ep dàn te ngaihnawm takin a thäi lang a. Heng hun láia Mizorama politics inhrui pawh dàn kimchang taka a ziah avàngin zir bing châk (research sources) atán pawh a la pawimawh hlë ang.
Kum 1960 daih tawha mi náwlpuiin an lo chaih laih laih tawh, J. Malsàwma (Thanpuii Pa) kut chhuak ‘Kan Mizia’ tih chu ngaihnawm takin a rawn thlír bing (review) a. Zir láite hial an inpun khâwm rap rap lái leh mi chi tin mi chi tangin Thanpuii Pa an bauh rawn huai huai lái chuan Thanpuii pa chu a ngáwi reng a, a dinna ngäiah erawh chuan nghet takin, lungpuia in sak ang maiin a ding reng a. Rál atanga an thäwm hria, a thianpa Zîkpuii Pa’n Thanpuii Pa a rawn chhan dàn te chhiar tùr a awm bawk.
Kâphleia ‘Thlírtu’ thlìrna kan hmu a. Kâphleia’n ‘Thlírtu’ a ziah tan hun leh a ziah zawh hun te, a diary chhúng thü leh Kâphleia hun hnuhnung chanchinte a ziak lang a. A ngaihnawm a, a bengvàrthlâk a, a lunglènthlâk tel bawk. A ziaktu hian CS Lewis-a ang maiin ngaihnawm takin Kâphlei ‘Thlírtu’ thlìrna hi a ziak a, suai (charms) a tel kan ti thei ang.
Mizote nuna thil pawimawh êm êm leh kan hnam nuna bet tlat ‘Tlàwmngaihna’ chungcháng kan hmù a. Hmänláia Mizote tlàwmngaih thin dàn hrang hrang chipchiar takin tàr lan a ni a. Chung tlàwmngaih theihna hrang hrangte chu tünlái khawvêlah hian la chhunzawm zël chi nge ni-a siam rem a ngái tawh zâwk tihte a rawn ziak a. Ngunthlûk taka ngaihtuahna sèn ngaihna (matters that warrant profound contemplation) thil min hlùi a ni.
Zo fâ piang tawh azawnga mi piang danglam, mi bîk ‘James Dokhûma’ chanchin ngaihnawm takin a rawn ziak a. James Dokhumate unau chanchin a rawn thäi lang a; amah James Dokhuma hring nun, politics zin kawng leh ram leh hnam tána a thawhhlâwkzia kan hmu bawk.
Mizo zínga Indian Foreign Service (IFS) hmasa ber, KC Lalvunga (Zîkpuii Pa) chanchin leh, mi danglam a nihzia kan hmu a. Sâphovin Poet, Essayist leh Novelist, a lam tàwia PEN an tih mai nei kawp thei a nihzia te, politics-a a zin kawng te, a kut chhuak – lehkhabu leh hla te min thlìrpui a.
Kum 1919 April thla leh May thlaa Hriangtuinék (Phuaibuang) khuaa Záwnghríin mi tam tak nunna a suat dàn chanchin lungchhiatthlâk tak kan hmu a. Chü hríin Hriangtuinék a nuai tum chuan mi 400 vêl zet thiin an ngái a. Chutiang kárah chuan an Lal fapa Lalmánga chu ruang hlàwm tùr zawnga thawk chhuak zíngah chuan a tel vè a, chàwi màwi tlâka khawpin a fel a. Amah ngatin ruang 100 lái a hläwm a ni. Phuaibuang khuaa ‘Lal Manga Section’ lo pian chhuah chhan hi a ni a, ngaihnawm takin chhiar tùr a awm.
Sikh-ho hmun thianghlim, ‘Golden Temple’ beihna chanchin ngaihnawm takin a rawn ziak a. Chumi rual chuan Indira Gandhi hun hnuhnung, a politicszin kawng leh a hma lâkna hrang hrang a rawn thäi lang a. A thih dàn leh ‘Operation Blue Star’ chanchin ngaihnawm tak a rawn ziak bawk. A dawt chiah bungah Rajiv Gandhi chanchin leh a hun hnuhnung a rawn ziak leh a. LTTE-te nèna an inkár ngaihnawm takin chhiar tùr a awm bawk.
Chhúrbúra chanchin min chhuipui a. Thlahtute lam atangte’n min chhuipui a, a hnuhmá hrang hrang chipchiar takin a rawn thäi lang a. ‘Chhúrbúra’ hi hmänlái thawnthu (myth) mai ni lovin a tak takah a awm tih chu a ziaktu thu keuh thlûkna a ni a, chipchiar takin a chhui a, a ngaihnawm na ngiang mai. Thu uar lutuk mi-ah min ngái suh ula, ka khawpkham lo lek lek a ni.
August 6, 1945 khán America chuan Japan khawpui Hiroshima-ah Atom Bomb a thlâk a, khawvêl awm chhúngin thienghilh a ni tawh lo vang. Kha Bomb râpthlâk tak kha a hming chu ‘Little Boy’tih a ni a, a hming hi a nèlawm viau nâ a, a hnathawh erawh chu a râpthlâkin a nghawng a na hlë a nih kha. ‘Little Boy’ chanchin hi ngaihnawm takin a chepa kài atangin a rawn ziak a, ngaihnawm tak a ni.
Bung tàwpna berah ‘Thlanrawkpa Khuangchàwi Bihchianna’ tih thupuia hmangin Mizo thawnthu hlu tak leh pawimawh tak a rawn chhui a. Mizo thla pawimawh tak ‘Khuangchàwi Thla’ chanchin, a to bul atangin min chhuipui bawk a. Mizovin khuang kan chàwi dàn ngaihnawm taka rawn ziakin, Thlanrawkpa Khuangchàwi atanga thil thenkhat lo awm tan dànte a ziak tel bawk.