- Dr. C. Lalrampana
A KAMKÊUNA
Vaihovin ‘Jamana Badal gaya’ (changing time) an lo tih fo thin ang deuhin Isua hunlai kha chuan lirthei la awm hek lo le; a hla emaw, a hnai emaw inkhawm kal nan ke hlira kal a ngai thin. Thu hrila zin veivah nan pawh lawnglêng leh sabengtung, sanghawngsei, sakawrte hman tangkai thin a ni. Lirthei awm chhun ber pawh bawng tawlailir, sakawr tawlailirte a ni. Tunah erawh inkhawm nan leh zin veivah nan lirthei chihrang hrang changkang tak tak leh thlawhtheihna thlenga hman tangkai a lo ni ta. Hei vang hian alawm “Jamana badal gaya” an lo tih thin chut
LIRTHEI HMASA BER CHU
Kum 1672 khan Ferdinand Verbiest-a chuan steam hmanga siam lirthei tenau a siam a; steam hmanga siam motor hmasa ber a ni. A hnu fe, kum 214 ral hnu January 29, 1886-ah Carl Benz-a chuan a “gas engine hmanga khalh lirthei” chu patent a dil a. Patent – ttnumber 37435 hi motor lo pianna certificate anga ngaih theih a ni. Kum 1886 July thla khan chanchinbuah chuan Benz Patent Motor Car, ke thum nei, model no. 1. 1. chu tlangzarh a ni. Pesse canoe hi khawvela lawng hmuhchhuah tawh zinga upa ber a ni a, Netherlands-a peat bog atanga laihchhuah a ni. BC 8200 leh 7600 inkar vela sak niin an chhut. Aigupta mite chu lawng siam hmasa berte zingah an tel a. Lawng thlalak hlui ber ber hmuh tawhte chu Aigupta mi, vase-a awm leh thlanahte a ni. Heng thlalak, kum 6000 vel zeta upa, lawng sei tak takte hi Papyrus thing hmanga siam an ni tlangpui a, Nova’n Lawng a tuk kum hi hriat chian theih a ni lo lova, a chhan chu a ni leh kum chiah hriat theihna tur (dating system) a awm loh vang a ni. Nova khan lawng tuk nan far thing a hmang tih hriat a ni. Lawng laihchhuah hmasak ber chu Ladby lawng a ni a, kum 1934 leh 1936 inkar khan an lai chhuak a, an laihchhuah hi humhalh tha lo mah se siam that theih a ni tih a lang. Kum 1845 khan Great Britain chu propeller-a khalh tuifinriat paltlang hmasa ber a ni. Sail-assisted steamship lawng hi wire rope rigging hmanna lama hmahruaitu a ni bawk a, mast paruk nei lawng siam hmasak ber a ni bawk. Mithiam tam tak chuan John Ericsson-a USS Monitor chu “tunlai” indo lawng hmasa ber atan an thlang mai thei a, a chhan chu turret-a dah artillery a nih vang a ni. Wilbur leh Orville Wright-te hian kum li chhung zet research leh development hmangin powered airplane hlawhtling hmasa ber, 1903 Wright Flyer an siam a ni. Kitty Hawk, North Carolina-ah December 17, 1903 khan a thlawk hmasa ber a, Orville chu control-tuah a tang a ni. All-metal aircraft thlawhtheihna hlawhtling hmasa ber, France rama Charles Ponche leh Maurice Primard-te siam chuTubavion monoplane a ni. Hetiang hian khawvelah thiamna lo thang chho zelin thlaa inkahkaina space thlengin siam chhuah a lo ni ta zel a ni.
HMANLAI DINHMUN KHA
Kan Lalpa Isua khan a zirtirte hnenah-”zinna atan ipte emaw, kawr pahnih emaw, pheikhawk emaw, tiang emaw keng hek suh u; hnathawktu chu a ei tur hmu tlak a ni si a.” a ti a. Khatiang khan thuawih tak leh mawlmang takin an zin chhuak mai thin niin a lang. Tichuan, a hnuah amah bawkin “Tangka ip lova, ipte lova, pheikhawk lova ka tirh chhuah che u khan thil reng reng in tlachham emt” a ti a. Tin, anni chuan, “Chham lo,” an ti a. (Mat. 10:10 Luka 22:35) tih thu kan hmuleh a, an inpumpekna leh an rinna nasatzia kha a lang chiang hle. Tunlaia kan rawngbawltu hrang hrang naupang pawl; thalai; nuho; rawngbawltu; kohhran upa; pastor leh puithiam rualte erawh a letling thawkin kan khawsa ta. Thawmhnaw nalh tak tak, coat suit leh bag nalh tak tak, puanthuah changkang pui pui nen, eitur tuihnai tak tak, sum tam tawk nen, restaurant & hotel changkang tak takahte thlengin chanchintha kan fehchhuahpui a, kan inkhawmpui hrang hrang leh hunpui pawimawh kan hman changte hian ‘fashion show’ emaw tih tur khawpin kan nalh a, rethhei zual deuh tan phei chuan chawlhnia inkhawm pawh hi a hrehawm ngawih ngawih thin. Phairama awm nula pakhat chuan-”Mizorama awm hreawm ka tih em emna chhan chu:-”Mizoram chu incheina a sang lutuk a; chawlhnia inkhawmte hi ka hreh ngawih ngawih thin; khungah chuan kurta, salwar leh thawmhnaw chhehchhawl mai mai pawh hain inthuam ila, tuman min sawisel ngai lova chuvangin, Phairamah ka chhukleh mai thin a ni.” a ti. Pathian thu leh thlarau lam tuihalna aiin thawmhnaw nalh, incheina lamah leh eitur puar leh fanna lamah kan intlansiak nasa lutuk a, “Lehkhaziaktu leh Pharisai vervekte u, in chung a pik e! Thlan hnawih var, pawn lam mawi taka lang, a chhung lam erawh chu mitthi ruhte leh bawlhhlawh tinrenga khat angte chu in ni asin.” tih ang mai kha kan ni ta. Chanchintha hrila veivah nan lah kohhran puithiam chenin lirthei changkang ber ber nen kan inhawl chhuak ta. Km ½ lek pawh kein kan kal peih tawh lo. Pastor bial zim tê pawh kea kalin an vil hneh hlei thei tawh hek lo. Lirthei changkangpui pui nen vanram luh kan tum ta mek zawk em nit Pastor TA/DA bill uchuak deuh thin pawh an awm nia sawi a awm thin. Inngaihtuah chian a hun tawh hle.
CHAWLHNIA LIRTHEI KHALH HI
Lirthei khalh hi hnathawh anga ngaih a ni lo. Khawl kang (Engine sparking) hi kangmei chhuahtir anga ngaih chi a ni hek lo! Judate ngaihdan chuan Shabbat hmaa engine tihnuna thim hnu thlenga tih thih (switch off) loh chuan lirthei khalh theih loh nachhan tur a awm lo! Mahse, chu chu sum khawhralna mai a ni. Conservative-ho ngaih danah chuan Shabbat-ah pawh mi bus-ah a chuang thei a, mahse, chuan man pek ngai lo, pawisa hman ngai lo chi a ni tur a ni. Halakha hi “Juda dan” tia lehlin a ni fo thin a, mahse, a dik zawka lehlin chu “nungchang dan” emaw “kal dan” emaw a ni thei. He thumal hi a bul atanga lo chhuak a ni a, a awmzia chu “nungchang”-“kal” emaw tihna a ni bawk. Juda dan (Halacha)-in a sawi dan chuan lirthei khalh hi Shabbat nia thil tih khapte bawhchhiatna tam ber a ni. Judate dan chu lirthei awm hma daih tawha thuziakah innghat mah se, lirthei khalh lai hian thil chihrang hrang ngaihtuah a ngai a, chu chu a tha lova khap tlat a ni. Entirnan, lirthei ignition hian fuel a tikâng a, chu chu melachot 39 zinga pakhat bawhchhia anga ngaih a ni a, chubakah spark a siam bawk a, chu chu chutiang bawkin a kaihhnawih rabbinic (or biblical) khapna “mei hal/mei nun” bawhchhiatna a ni. Tunlai lirthei hian electrical component dang tam tak, light ang chite pawh a nei a, chu chu lirthei tlan laiin on leh off a ngai thin a, a tam zawkah chuan driver hriat lohvin a awm thin. Isaia 58:13–14-ah chuan Judate chu Shabbat-a an zinna khap turin a ngen a, Mahse, Orthodox ni lo Juda tam tak chuan he thil chungchangah hian ngaihdan hrang hrang an nei a, Shabbat-a lirthei khalh thenkhat tal phalsak tur leh dikna chanvo hrang hrang an hmuh theih nan, synagogue-a kal vang chauh pawh ni se, mimal thil dang vang pawh a ni thei hriat thiamna neih an phut a ni. Orthodox Juda dan ngaihthahin, thenkhat chuan lirthei khalh hian kea kal ai chuan thawhrimna a tlêm zâwk niin an ngai a, thenkhat erawh chuan inkhâwmna hmun atanga hla lutuka awmte chu inkhâwmna hmun thleng tûra lirthei an khalh loh chuan sakhaw dan zawm a har thin a ni tih ngaihdan an nei a ni. Judate hian Halakha dungzuiin tun thleng hian Shabbat intan, zirtawp ni tlak veleh mobile phone switch an off a, a tuk shabbat tawp nitlak thlengin phoer an hmang ngai lo. Chutiang zelin meizu mi pawhin Shabbat ral hma chuan mei an zu ngai lo. Kan chawlhni serh dan a intak hleih deuh a nih hmel hle.
TUNLAI DINHMUN VE THUNG
Kristianna hi kum zabi khatnaah khan Rom ram bial Judaiah a intan a. Judaism pawl tenau tak, inrual lo tak, Nazaret Isua zirtirna atanga lo piang chhuak a ni. Isua rawngbawl hun lai kha AD 27-30 inkar vel a ni. Zawi zawiin Kristianna a lo darh zau zel a, Mizoramah pawh Jan 11, 1894 khan sap missionary-te lo chhuakin Kristian kan lo ni ta a, tunah phei chuan ringtu zaa 87.16% vel zet kan awm tawh a, Kohhran pawl hrang hrang pawh 100 chuang zet kan awm mek bawk. Kristian kan thahnem tual tual a, khawvel pawh a changkangin a thang chak em em a, chutih rualin kan rin dan pawh a dava tual tual bawk. Juda dan Halakha-a chawlhni serh dan a ziah dungzuia chawlhnia mel 1 aia hla kal loh tur tih kaihhruaina kan neih pawh kan ngai thutak vak tawh lova, kan chawlhni serh theuhte pawh tun lai milin a dazat zawng leh dal zawngin serh leh sang hrang hrang pawh a samkhai zawng leh dal zawngin kan kalpui mek a, mahni inthiamchawp chungin kan nuam tih dan zawng leh remchan dan zawng zawngin kan inher rem a; sualna chihrang hrang zakzeh chungin tha awm fahrana intarlangin, lansarh loh hlau reng rengin Pathian rawng kan bawl mek niin a lang. Khawvel thang chho mek leh changkanna mil zelin kan sukthlek dan pawh a danglam zel a, tunhma kum kha leh chen inkhawm tura kea kan kal thin laite kha dawnkir changin lung a tilengin hnuk hial a tiulh thei nia! Tunah chuan nun thuthluang, a samkhai zawng hlirin kan tal tawh a; Biak in bul lawka lawka awmte chenin kea kal tum tawh lovin lirthei chihrang hrang, thar nalh tak tak hmangin kan inkhawm ta thup thup mai! Kan intodelh tial tial a, nun a danglamin khawsak zeizia kan thlak danglam nasa ta hle. Kawng lehlama ngaihtuah chuan hmasawnna ropui tak a ni a, a lawmawm hle. Mahse, Krista tana hrehawm tawrhna kawngah erawh kan hlawhchhamin nun thuthluang leh awlsam ringawt kan bawh huam huam erawh hi chu kan chhandamna thawh chhuah nan hian a paewimawh ber lem o mai thei. Chuvangin, ngun taka ngaihtuaha kan insiamthat a hun tawh hle. Kan hnam dan leh hrai, khawtlng nun dan dik vawn nun kawngah thleng hian fimkhur a van pawimawh tehlul em!
A TLANGKAWMNA
Chawlhnia lirthei hmanga inkhawm chungchangah hian Jews orthodox-te ngaihdan leh duhdante kan hrechiang ta. Mahse, khawvel thang chho danglam zel “Jamana badal gaya” tih hunah erawh khatih hun lai ang reng kha a ni thei tawh lova, kan kal vel leh veihvahna (transportation system) pawh a lo inthlak danglam ta a. Veng hla, khaw hla, hmun hla tak atanga Biak in hla tak tak bawk si kea kala pan vang vang tur chuan a aia kalna awlsam zawk (means of transportation) kan lo neih chhoh zel takah chuan lirthei eng chi pawh, lawng pawh emaw, thlawhtheihna thleng pawhin inkhawm nana hman hi, miin a tlin phawt chuan Pathian dan bawhchhiatna sual a ni hran lova, kan hmanraw neih that leh pawimawh a ni tlat si a ni. Amaherawhchu, Biak in hnaivaia awm, kea kala inkhawm phak tam takin lirthei ken ve vek an tum thin hi chu abikin Aizawl khawpui tawt lutuk angahte hi chuan insum then deuh ta se’ng chuan traffic jam a tlem phah ngei ang a, kan zavai atan a nuam zawk ngei ang. Taxi khalhtu pakhatin a sawi ka hriat reng chu “Sikul naupang sikul bang leh kohhran inkhawm bangte hi an luhlul ber a, motor an hlau lo ber bawk; kawngpui hnaiha biak in neiho lah hian lirthei an ken theuh phei chuan mi a tikhaihlak nasa thin khawp mai” a ti. Thenkhatin chawlhniin traffic jam a awm lo an ti a ni mai thei. Mahse, rikrum thila tlan leh kal vel hun leh inkhawm ban hunte a inmil chang a awm fo thin hetih hunah hi chuan kawngpui bul hnaia Biak in neihote hian harsatna an siam phak ve fo thin tih hriat a pawimawh hle. Chuvangin, mi hausa leh neinung lirthei chihrang hrang duh hun huna hawl chhuak theite zingah Biak in hnai vai zuala awmte leh kea kala inkhawm phak chinte hi chuan chawlni inkhawm nan lirthei hmang lo ngam se a van lawmawm dawn tehlul em! Hetianga mahni an inthunun theih chuan thlarau rah pakaw zinga pakhat ‘insumtheihna’ an nei tha hle tihna a ni ngei ang.