- Dr. C. Lalrampana
A KAMKÊUNA
Pathian thuah chuan “Finna a nasat poh leh buaina a tam a, hriatna a pun poh leh manganna a pung.” tih kan hmu.
Khawvela finna sang tawh lutuk hian lungngaihna nasa tak a thlen thei a, hriatna thuk tawh lutuk hian rilru natna, lungngaihna leh lungawilohna, manganna a thlen thin a ni. Mihring hmasate’n thinlung mawl tak leh â taka Eden huan an luahlum lai lai khan buaina a awm ngai lo. Rulpui tar diabola’n a bum fin atang chiah erawh kha chuan bawhchhiatna sual chuan buaina leh manganna a rawn thlen ta a ni. An Fin var atang chiahin an chungah harsatna a lo thleng ta a, eden huan atanga hnawhchhuah hial ngaiin an lo awm ta zawk a ni.
ENGTINNGE BUAINA CHU?
Khawvela harsatna siam hi thil buaithlak tak a ni a, hetiang thil hi vawi engzat nge thleng tawh tih hriat a harsa hle. Mahse, hriatnain harsatna a thlen theih dan entirna leh thlirna thenkat chu hetiang hi a ni:
HRIATNA PUNCHAK DAN
Indopui I-na hmalam khan sava vehna sairawkherh, fei, phaw, Sakawr leh hmanraw mawlte te hman thin a ni. Finna leh hriatna a lo sang zel a, Boer wars 1899-1902 khan rifle, machine gun leh trench-te hman a ni a, Russo-Japanese War 1904-1905 khan artillery leh machine gun hman tangkai a ni tawh. Indopui I-na 1914-1918-ah kha chuan Rifles, machine gun, bayonets, cannon, heavy artillery, trench mortar, hand granade, tank, airplane, poison gas, indo lawng, submarines, destroyer-te hman a ni tawh a, indopui II-na 1939-1945 a thlen meuh kha chuan indopui I-naa ralthuam an hman bakah field gun, anti tank gun, self propelled artillery, fighter planes, bomber, aircraft carrier, battleship, rocketry balistic missile v2, atomic bomb-te hman a ni tawh. Indopui III-na kan hmabak mekah hian hypothetical-ah chuan ralthuam chi hrang hrang, nuclear, biological, leh chemical ralthuamte pawh hman a nih beisei a ni. Chu bâkah, technology lama hmasâwnna chuan drone, exoskeleton, leh hypersonic theihna nei ralthuamte chu a langsar turte an ni tih a târ lang bawk. Space-based warfare, cyber Warfare, artificial intelligence, conventional weapon etc-te pawh a tel thei bawk. Heng bak pawh hi hmanraw tangkai leh changkang tak tak engemawzat a la tel ngei ang.
HMANRAW DANG VE THUNG?
Environmental Degradation, Industrialization leh scientific lama hmasawnnate hian boruak bawlhhlawh leh boruak inthlak danglamna a thlen a.
Pandemics COVID-19 a darh chak lutuk khan khawvel pum huapa thawhhona tha a mamawhzia leh hriselna lama harsatna buaithlak tak tak enkawlna kawnga harsatna awmte a tarlang a ni.
Finna hian harsatna a thlen fo thei a, chungte chu: Harsatna chungchanga hriatna tihpun leh finna chuan harsatna hnawkhnai (issues intricacies)-te a pholang thei a, chu chu chinfelleh a harsa hle thin a ni.
Risk leh a rah chhuah awm thei hriatthiamna chuan lungkhamna emaw fimkhurna emaw a thlen thei a, hmalakna kawngah harsatna a thlen thin.
Mimal fing lutukte chuan midang atanga beisei sang zawk an neih phah a, chu chuan harsatna a thlen thin. Mimal fing lutuk leh thiam lutukna chuan anmahni tan tehfung sang tak a siam thei a. Mawhphurhna leh phurritna mai a ni thei. Finna hian hruaitu nihna a thlen thei a, mahse, buaina zakhua thlentu a ni thei.
Mimal fing lutuk chuan nungchang lama mawhphurhna leh hriatna nghet tak a nei thei a, mahse midangte hmuh hniamna a thlen thei. Thil thlirna hrang hrang: finna chuan ngaihtuahna pangngai lo tak a thlen thei. Finna avanga harsatna thleng tawh entirna te chu: Socrates-a finna leh zawhna a zawh chuan sawiselna leh harsatna a thlen a ni.
A TLÂNGKAWMNA
Finna leh hriatna pawimawhzia kan hria. A pawimawh êm avangin chhungtinin kan eih zawng zawng sengsovin kan tu leh fate zirnaah kan intlansiak nasa hle a, hei hian eirukna, hlemhletna leh sum ngainatna sual tinreng bulah an tlu lut thin. Finna leh hriatna a pun nasat tawh êm avangin mimal, chhungkua, khawtlang, ram leh hnamin hlawkna tinreng a tel avangin kan changin hma kan sawn hle naa, kawng hrang hrangah kan chhiatpui nasa hle bawk. Finna nasat tawh vangin indopui I-na lai khan mi maktaduai 15 atanga 22 vel an thi nia chhut a ni. Hei hian sipai maktaduai 9.7 vel leh civil mi maktaduai 10 vel a huam a ni. He indona avang hian an vaiin mi maktaduai 40 vel an thi a, sipai leh civil mi an thi nasa hle.
Thiamna, finna leh hriatna san lutuk tawh avangin Hiroshima-a atomic bombing avang khan kum 1945 tawp lamah khan mi 140,000 vel an thi nia chhut a ni a, chutiang thihna zinga a tam zawk chu kang leh radiation poisoning ang chiin a nghawng nghal avangin an buai hle a ni. Thi zat dik tak hi hriat a ni lova, chhinchhiah dan thenkhatah chuan mi 180,000 vel an tling nia chhut a ni. Indopuii-IInaah khan mi tam zawk chuan mi maktaduai 75 vel an thi niin an sawi a, heng zingah hian sipai maktaduai 20 leh civil mi maktaduai 40 vel an tel nia chhut a ni. Heng aia thihna leh chhiatna rapthlak lo thleng tur hi Indopuì III-na (Harmagedon) lo thleng tur hian a la rawn keng telleh dawn a ni. Chuvangin, he kan hringnun khawvela kan cham chhung hian buaina, manganna, lungngaihna kan tawh chhan chu thiamna leh finna sang luat tawh vang hi a chhan bulpui ber chu a lo ni reng mai!