- Zoliansanga Tlau
- ‘NG’ awmna sawn chungchang
June ni 23, 2025 khan Mizo Language Development Board Chairman R. Lallianzuala’n Mizo hawrawpa ‘Ng’ awmna ‘G’ leh ‘H’ inkara awm thin chu software hrang hrangah hawrawp inmil dana thil dah dawnin Mizo tawng hawrawp inrem dana a awm theih loh avangin ‘N’ leh ‘O’ inkara sawn mai tha an tih thu a sawi chuan khel zui a hlawh hle a. An sawn chhan tur en hian a awm tihna lai ka nei ve tho nachungin software vang ringawt chu a chhan a ho deuh ka ti. Hetiang avanga kan ti danglam dawn a nih chuan ‘t’ pawh Mobile Phone keyboard-ah a awm tawh tih loh, Computer Keyboard-ah a la awm lo va, Insert-a Symbol-ah chuan a awm a; mahse, a hranpaa dah luh chawp zel a la ngai hian a la ti harsa deuh tlat mai. ‘t’ hawrawp pangngai kan la neih loh avang hian kan ti ‘tri’ chho mai ang tih pawh a hlauhawm, mi thenkhat chuan an hmang hial tawh zawk nghe nghe. Software thenkhat hi kan Mizo hawrawp nena inmil tura siam thiamte hi awm thei se a tha ngawt ang. Kan hmasawnna tur ni pawhin alang. - Mizo Grammar Society Android Application
A chunga kan sawi nena inzul deuh tho han sawi chhun zawm leh ta ila, July ni 8, 2025 khan Mizo Grammar Society chuan Mizo tawng ziah dan dik tih Android Application a siam chu Mizo Language Development Board Chairman Lallianzuala chuan a tlang zarh a. He Application-a “Zawn awlna” chu Mizo hawrawp indawt dana dah niin ‘G’, ‘J’, ‘O’ intanna thu Mizo tawngah a awm loh avangin khi’ngho hawrawp pathumte khi telh a ni ve lo niin alang a, hei hi mi thenkhatin Mizo hawrawpa tel ‘G’, ‘J’ leh ‘O’ chu MGS-te’n an paih emaw tiin an sawisel nasa hle bawk. He pawl hian Mizo tawng ziah zawm leh zawm loh thliar fel nan Parts of Speech chu ki pui berah a hmang a. Kan hriat angin JH Lorrain (Pu Buanga) leh FW Savidge (Sap Upa) te’n Roman Script hi hawrawp atana hmangin Hunterian System an tih mai chu tlema tidanglam deuhvin A, Aw, B… min siamsak a. Lalhruaitluanga Ralte chuan, “Kan mi thiam hmasaten an lo ziah dan chuan Pu Buangaten Aizawla an lo luh hnu, kum 1895 February emaw March emawah a aw b an siam tih hi a ni a. Hei hi a dik tawk lo va, Silchar-a an awm laiin kum 1893-ah khan an lo duang chhuak diam tawh zawk a…Kum 1893-a Silchar-a an awm laia an hawrawp siam chhuah chu heti ang hi a ni a, kum 1896 thleng pawhin an la hmang a ni. Chu an hawrawp duan chhuah chu: å, a, b, ch, d, e, f, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, z, ch a ni a, å hi aw tia lam a ni”. A vaiin hawrawp 23 a nih chu. Amah vek khan, “Heng hawrawp an duan chhuah hmasak hi kum 1897-a Grammar leh Dictionary siam zawh, kum 1898-a lo chhuakah chuan a, aw, b, ch, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, t, u, v, z tiin hawrawp 24 a lo ni a. Ng hi alphabet zingah an telh lo va, n hmunah an dah mai a ni. Kum 1940-a chhuak Pu Buanga Dictionary-ah kha chuan j pawh Mizo tawngah hmanna a awm loh avangin a paih leh tawh a, hawrawp 23 a ni leh a. Zosaptharan j leh Ng a belh leh hnuah hawrawp 25 a lo ni ta a ni” (Zoram Vartian: Chanchintha leh Thuziak khaw var tan dan, 2008, p.208 &212) a tih angin Mizo-in hawrawp 25 kan nei tih kan hre theuh ang. Eng pawh chu ni se, Mizo Language Committee leh Mizo Grammar Society te hi ui leh kel thlun pawlh an sawi ang mai niin, ziah zawm leh zawm loh chungchang bakah Grammar an hriat dan leh an sawi fiah dan chungchangah an thu a rual hlei thei lo va, tin, an thu leh hla lo thlira lo chhiartu mipui zingah pawh ngaih dan phir a awm mek bawk niin alang. Kei, Mizo tawngin hma a sawnna tur kawnga he pawl pahnihte thawh hlawkzia hi a ropui hlein ka hria. Sawi leh sawi hnu tun kan hun hman mek hi Mizo tawng insiam remna hunah kan awm avangin hriat dan, pawm dan leh ngaih dan a la saisa deuh a, nakinah he hun hi kan kalh pelh hun a la awm ang a, kan Mizo tawng hian Grammar chungchangah a bikin ziah zawm leh zawm loh chungchangah dan felfai tak kan la neih theih ka beisei.
Mizo Language Development Board Bill chu March 10, 2022 khan Mizoram Legislative Assembly Budget Session-ah pass niin, MLDB chu School Education Department hnuaia awm turin GAD-in a dah a; July 2, 2022 khan Cabinet Meeting pawhin a pawm fel ta a nih kha. Tichuan, February 6, 2023 khan Office hawnna leh hlanna chu famta Revd Chuautuama’n a hman nghe nghe kha. He Board hian a thuneihna leh a hnathawh tur zingah “To set up different committees or sub-committees and cells for publication, research and documentation, grammar and codifying, copyright and censorship etc.” tih a awm a, a chunga pawl pahnihte ho khawm thei tur chu he pawl hi niin, committee pawh a din thei bawk dawn a ni. MLDB hian engtin nge hma a lak zel dawn i lo thlir zel phawt mai teh ang.
- Kan inhnial thin
June thla kan han thleng chho va, ni 21 a lo thlen apiangin, ‘Lalmanga nu hlawh rawih ni’ tih leh ‘Lalmanga nu lawm rawih ni’ tih chungchangah kan inhnial thin a. Missionary day leh Mizorama Chanchintha lo thlen hun/ni chungchangah kan thu a rual hlei thei lo bawk niin alang. Eng nge maw lai khan print media lamah leh social media lamah ‘pizawn/puzawn’ chungchangah kan inhnial leh luai luai bawk a. Eng vanga inhniala thu inchuh thin nge maw kan nih chu le. Chuta karah kan hriat dan, ngaih dan leh pawm dan lah dik berah kan ngai vek mai bawk si! Engtia han tih tur nge maw ni dâwn ni. Eng pawh ni se, kan innghahna leh kan thu lakna a pawimawh tih kan hriat a tha khawp mai. A ziak ngei tan chhan a him a, a tha bawk; kan Lal Isua Krista pawh khan “Tih ziak a ni” tiin Setana a chhang thla zel a nih kha. Tapchhak zawl atanga ‘ka pawm lo’, ‘ka ngaih dan a ni lo’, ‘a ni thei lo ang’, ‘a dik lo’ tia zir chianna leh lehkhabu tan chhan tur awm bawk si lo va, huai deuh deuh thu sawi leh thu vuak thlaka thu pawh chah mai thin hi sim a tha ngawt mai. Lehkhabu kan tan chhan a nih loh vek pawhin a hre tur leh tawn hriat nei tam tawh upate rawna zawh thin a tha bawk ang. Hetianga kan sawi avang hian lehkhabu zawng zawng hi inngahna tlak a ni vek e ka tihna erawh a ni hauh si lo; lehkhabu belh chian dawl lo ve tak tak a awm nual ang tih kan hriat tlan theuh ka ring. Thil eng pawh dil chhut taka ngaihtuahna senga zir chian a pawimawh a, thil dang nena khaikhin hnua a dik ber tur zawn chhuah a tha thin bawk ang. Tirhkoh Paula leh Sila te rawngbawlna Berioa khuaa Judahote khan an thusawi chu a dik leh dik loh hriat nan ni tin Pathian lehkhaah an zawng thin a, a dik nia an hriat avangin an thu chah sawi chu ringin an pawm ta a nih kha (Tirh.17.11 & 12). - Lalmanga nu hlawh rawih tih nge dika Lalmanga nu lawm rawih
James Dokhuma chuan, “Lalmanga nu hlawh rawih thla/ni/Lalmanga nu lawm rawih thla/ni” tiin a ziak a. A hming put chhan chi thum a sawite chu:
i) “Lalmanga nu chu hmeithai a ni a. Hmanlai chuan lal pawhin lo an neih thin avangin a khuate chuan tha eng emaw zatin lal an pui thin a. Lalmanga nu chuan June ni 21, khawvela ni rei ni ber kher hian chung a khuate chu a ruai thin a, chu avang chuan a hming chawiin a ni leh thla hi an phuah ta niin an sawi.”
ii) “Lalmanga nu chu hmeithai a ni a. Mipa chak tha a pei thin a. A tha khawl chu he ni June ni 21 hian a ruai khawm ta thin a ni e…”
iii) “Lalmanga nu chu mihur a ni a. A hlo thlawhah tlangvalin an mutpui thin a. Chung a mutpuite chu he ni hian a ruai khawm ta thin a. Chu avang chuan ‘Lalmanga nu hlawh rawih’ an ti…” a ti a. A pathumna hi rinawm bera ngaih a ni tiin a tlip nghe nghe (tawng Un Hrilhfiahna, Fourth Edition – 2013, p. 245 & 246). Remkunga chuan, “Lalmanga nu lawm rawih hi – n. kum khat chhunga ni rei ni, June ni 21 or 22; ‘Lalmanga nu hlawh rawih ni’ ti an awm bawk” (Mizo tawng Dictionary, Second Edition – 2008, p. 296) a ti a. Rozama Chawngthu chuan chiang deuh zawkin hetiang hian a ziak a, “Hmanlai atanga tun thlengin hlawh hi an ruai zen zen lo va, lawm erawh chu tun thleng pawhin kan la ruai thin. Lawm rawih chu kan hriat lar em em a ni a, hlawh rawih erawh chu kan hre lar lo. Lalmanga nu hi Ngengte lal, lal tenau erawh a ni a. Kan hriat angin hmanlai lalte chuan an khua leh tuite buh chhun ‘fathang’ an hlawh thin. Lal tenau erawh chu miten buh an pe ve lo va; lo an nei ve tho va, an khua leh tuite tha an hlawh thin. An lovah an khua leh tuite chu hna thawkin an ruai thin. Lalmanga nu pawh hian a lal hlawh (buh ni lovin tha) chu rawih hun a nei a. A rawih ni atan ni rei ni ber June ni 21 a thlang thin. Ni e, mi pangngai chuan hlawh chu an ruai ngai lo khawp mai. Mahse, Lalmanga nu hi chuan a lal hlawh a ruai thin a ni…Mizo history bu hmasa ber Mizo Chanchin tih Rev. Liangkhaia ziahah pawh ‘Lalmanga nu hlawh rawih ni’ tih a ni. Tun thlengin hian Len tlanga Mizo khaw tam takah thirdangin an thir den hlawh an la ruai a, a khaw mipui chu thirdeng lovah fehin, an ni khat tha an la pe a ni. Lalmanga nu khan a hlawh chu a ruai ngei a nih a rinawm e. Lalnu ve meuh chuan lawm a neih a rinawm lem loh khawp mai” (Mizo tawng inhnial thinnate, 2022, p.40 & 41) a ti bawk. - Vawkhniahzawn thla nge dika Vawkhniakzawn thla
July thla kan thleng leh ta a, he thla hming pawh hian inhnialna a lo hring fo tawh a – ‘Vawkhniahzawn’ thla nge ‘Vawkhniakzawn’ thla tiin, a khawi nge dik zawk. Ka hre bîk lo. Vawkhniakzawn thla tih a dik tia tangte tanchhan chu Mizo essay hmasa ber Kaphleia’n September 17, 1937-a a ziah tan, kum 1939-a a ziah zawh nia lang ‘Thlirtu’ ah khan, “Nimahsela, ka thinlung chu Vawkhniakzawn thla ang chûnin a pik a…” tih kha a ni awm e. Ni e, Kan essayist tha eltiangin “Vawkhniakzawn thla” tih a hman chuan ‘Vawkhniahzawn thla’ tih aiin a va dik mai awm ve. Mizo ziakmi lâr leh hriat hlawh fam Mafaa Hauhnar khan, “Kaphleia’n ‘Thlirtu’ essay a ziahna manuscript ka en châk ngawt mai, Vawkhniahzawn thla a tih ka ring tlat” tiin Vanglaini chanchinbuah a ziak a. Revd. Chuauthuama pawhin “Vawkhniahzawn thla” tih tur tiin Vanglaini chanchinbuah vek a ziak ve bawk.
Lehkhabu lamah engtin nge a inziah. James Dokhuma chuan, “Vawkhniahzawn thla (July)” (tawng Un Hrilhfiahna, Fourth Edition – 2013, p. 623) tiin a ziak a. Remkunga pawhin -ah chuan, “Vawk hniah zawn thla” (Mizo tawng Dictionary, Second Edition – 2008, p. 657) tiin a ziak bawk. Rozama Chawngthu paw’n,”Vawkhniahzawn thla hi mi thenkhatin vawkhniakzawn thla an ti leh thin a; Mizo tawng thiam lo zual phei chuan vawkhniakzawm thla an lo ti ve bawk. Eng pawh ni se, a dikna chu kan pi leh pu, mi hmasate khan vawkhniahzawn an lo tih avangin a dik a ni mai…Mizo UT a niha sawrkar kalendar siam a nih tirh khan vawlhniakzawn thla tiin an chhu thin a. Mi senior, Mizo tawng thiamte’n nasa takin an sawisel a; rei lo te hnuah chuan a dikin – vawkhniahzawn thla tiin an chhu chho ngar ngar a; tun hnai te, kum 4/5 emaw lek hi a ni awm e, vawkhniakzawn thla tiin an rawn thlak leh ta thut mai a ni; a pawi khawp mai. Kum 2022 kalendarah erawh chuan a dikin vawkhniahzawn thla tih chu an hmang ta ngat ngat a, an fakawm hle a ni” (Mizo tawng inhnial thinnate, 2022, p.85 & 86) tiin a ziak bawk. Hniak tih hi hniah tiin kan pi leh pute khan an lo modify thin a ni mai thei.
- August thla hi Thitin thla nge Thlazing
Thla leh khi August thla a ni a. A. Sawihlira sawi dan chuan pi pute’n thla serh an tih chu July leh August thlate hi a ni (Finna Kailawn, Third Print – 2014, p. 187). Remkunga sawi dan chuan August leh September thla hi thla serh angin a tar lang ve thung (Mizo tawng Dictionary, Second Edition – 2008, p. 539). August thla hi Mizo tawngin Thitin thla emaw Thlazing emaw tiin sawi a ni a. Kan naupan lai chuan (han ti ve khanglang ila) Thitin thla tiin kan zira kan hre thin bawk. James Dokhuma chuan, “Mizo pi pu ngaih danin mitthi thlarau hi minung ramah rei fe awm ve rihin an ring a. Mahse hemi thla hian an chatuan chenna pan tura tin (kal) ta thin niin an ring. He thla hi Mizo pi leh pu chuan thla serhah an nei a, a hmingah pawh ‘thado’ an ti a, nupui pasal inneih pawh an duh loh thla a ni” (tawng Un Hrilhfiahna, Fourth Edition – 2013, p. 624) a ti a. Remkuanga chuan, “thitin thla – n. hmanlai Mizo pi pute thla hming, September thla vel, mitthite thlarau mihring zinga cheng reng lo tura an tintir hun, Mim Kut zawhah” (Mizo tawng Dictionary, Second Edition – 2008, p. 533) a ti ve thung. Hetiang a nih chuan, mitthite thlarau mihring zinga cheng reng lo tura an tintir hun chu September, Mim kut zawhah a nih chuan Mim kut hmaa thitin thla lo vuah chu a va inhmeh loh hmel hle mai. Rozama Chawngthu chuan, “August thla hi hman lai atangin ‘Thlazing’ leh ‘thitin thla’ tih a ni ve ve a. Hun rei tak chhung chu ‘thitin thla’ hi kan lo hmang lar tawh zawk nghe nghe a. Sawrkar kalendarah pawh hman thin zawk a ni reng. Mahse, September thla hi ‘Mimkut thla’ tih a ni a; Mimkutah chuan mitthi thlaraute chu a hmaa lo tintir mai chu a inhmeh lo zawka hriain, ka hriat sual loh chuan Mizo Academy of Letters pawlin ‘Thlazing’ tih hman tawh zawk turin sawrkar-ah rawtna a siam a; sawrkar chuan ‘thlazing’ tih hi hman a ni zawk ta a ni. A dik thu hlaah chuan a pahnih hian hmanlai atanga hman ve ve nia sawi a ni” (Mizo tawng inhnial thinnate, 2022, p.73) a ti.
Thlazing tih han sawi takah chuan R. Zuala thawnthu tawi ‘Thlazing’ tih kha rilruah a rawn lang chawp chilh nghal a. Mafaa Hauhnar pawhin “A (R. Zuala) thawnthu tawi phuah ‘Thlazing’ hi Zofate zingah chuan mi dang la khawrh ve ngai loh bela mi a ni hial lo mawt hria in awm chuan khawngaihtakin han ding teh u. Mi pakhata nunphung leh ze inkawkalh tak nei, Saphovina ‘Split personality/multiple personality disorder/ dissociative identity disorder’ ti tea an lo sawi thin ‘nun tam tak nei’ chungchang, mithiamte lu tihaitu…” (Khawithlar: R. Zuala Thu leh Hla Lawrkhawm, Second Edition – 2012, p. 18) a lo tih kha a ni a. Mizovin hmai hnih nei kan tih ang, Police Inspector Bula chuan a hote nen tualthattu zawngin an buai hle a; mahse, a tawpah chuan Sub-Inspector Kawra chuan tualthattu chu Inspector Bula a ni tih a hre chhuak a; mahse, ani pawh Inspector Bula kutah a thi ve ta nghe nghe a ni!
Eng pawh ni se, thuthlukna chu a chhiartute siam tur a ni. Kei chuan ka ziah tur ang chu ka ziak zo tawh. Hamlet-a’n Rozen hnena a sawi, “Thil reng reng pawh hi tha sa leh chhe sa a awm chuang lo ve, a hmutu ngaih dana tha leh chhe chawp mai a ni” (Letlingtu: J.F. Laldailova, William Shakespeare: Hamlet, Seventh Reprint-2010, p.53) a lo tih angin a thlirtu azirin thil hi a dikin a dik lo thei a ni mai thei; thutak chu a inzawm vek a, dik bik dik lo bik a awm chuang lo, thil dik leh dik lo chu a mihringah, hrilhfiah danah, a hun leh hmun azirin a awm tih rinna (relativism), Postmodernism huang chhung a mi hian min chiah hneh ta hle mai a. Modernism-in a ngaih pawimawh mihringin hriatna (sense) leh ngaihtuahna (reason) hmanga thil nihna dik tak zawn chhuah chu Postmodernism-in luah lanin, mihring tawn hriat (experience) kha thil kan hriatna bul bera ngaih niin mi thenkhatte hi chu thinlunga hriatna, thinlung a khawiha a deh dan (feeling) tih velah kan inher vel mai mai niin alang. “Romantic movement chhem thotua an ngaih pakhat French philosopher Rousseau-a’n, ‘I felt before i thought'” (C. Lalawmpuia Vanchiau, Tualchher Criticism, 2024,p.112) a lo tih angin ngaihtuahna (thought) hmaah thinlung a deha a khawih dan (feeling) dah hmasa thin an awm. Ngaihtuahna (Thought) hi engkimah dah hmasak a tha ang. Aristotle-a Logic – Mi zawng zawng tana dik (Universal Affirmative), Mi zawng zawng tana dik lo (Universal Negative), Eng emaw tan bika dik (Particular Affirmative), Eng emaw tan bika dik lo (Particular Negative) (Lalthlanawma, Fianrial Thlifim: Philosophy & Theology Bu Sen, 2024, p.177) tih hmangin a chhunga thute khi han let kual vel teh.