- Reuben Lalnunthara Hnamte
Khawvelah kum 2020-2022 chho velah hripui nasa tak covid 19 in khawvel a chawkbuai a, chu chu Mizoram pawhin nasa takin kan tuar a, covid avanga thi pawh kan ramah tam tak an awm a ni. Tun thlengin ala leng chho zeuh zeuh a, mahse, nasa tak ni tawh lovin. A hri erawh hi chu ala bo mai lo niin a lang a, mizoramah pawh hri kai kan la awm zeuh zeuh reng a ni. Zoram hian kha hri mai kha kan lo tuar lova, zoram pum huap nilo mahsela, khaw khata thil thleng rapthlak tak, tunlai mi tam takin kan hriat lem loh Hriangtuinek khua a thil thleng hi kan thailang ve duh hrim hrim a ni.
Hriangtuinek khua hi Khawlian leh Phuaibuang inkara awm, Phuaibuang hnaih lama awm, khaw thengthaw nuam leh tlangsang taka khaw nuam tak thin a ni a. 1917 a din niin, an lalnu chu Khupkhotlingi a ni a. Hriangtuinek khua awmlaia lal mualkil mihlunte chu –Darzika, Laithova, Lianvela, Muana, Lunga te an ni. An khawchhiar chu Saithanruma a ni a, thirdeng Saia an nei bawk. An puithiam chu Mangsiama, ramhual upa a ni bawk a ni. Lal upa Ralkhama leh Mangkhaia te an nei bawk a. Tlangau hna chu Awmzauvan a thawk bawk a. Hla phuah lamah pawh zoram dung leh vang dengchhuak khawpa hmingthang Hranglamthanga leh Thanherha te pawh an awm ve bawk a ni.
Hriangtuineka an awm hma hian Hmunletah an awm thin a, mahse, an ram awmna chu a that vak loh avangin Hriangtuinek khuaah hian an insawn a ni. Hmunleta an awmlai hian Kristiana lo awm tawhte pawh an lo awm ve tawh a. School te pawh an nei a, an zirtirtu chu Chawngchhingpui a a ni a. He khua hi Mizoram khua awm tawhah chuan thihna avanga khaw ram ta awm chhun a ni hial maithei a ni. Kan sawi tawh angin a khua hi khaw thengthaw nuam leh zo tak a ni a, a hmun hi a nuam em em mai a, an thlai hmun te leh zawngtah kungte, thei kung te pawh tun thlengin hmuh tur a la awm a ni. A khaw hmun hlui hi keipawhin ka han fang ve tawh a, khawnuam deuh mai, a khawthleng leh hmun rem tak a ni a. A hunlai chuan khaw nuam tur tak a ni a, a lunglenthlak duh khawp mai.
1919 kum khan Hriangtuinek tlangval Rokunga, Sawia, Khupkhogina leh Bawiha te thianzaho chu sumdawng pahin chakkhai lamin Manipurah an zin a. An hawn kawngah chuan Moirang khuaah an chawl a. Meitei pakhat zawnghri vei(Small pox) puanin chhunga an lo dah chu Tumahin en loh tur tih an tar a. Amaherawhchu, anni thianho chuan en an chak ta tlat mai a, an aikaih nge ni ang a, an chak ve hrim hrim chu hriat ni hek lo le. An va en ta hlawm a, mahse vanduaithlak takin an rin loh deuh chuan zawnghri hlauhawm tak, a hunlaia natna hlauhawm ber tih theih hial tur chu an thian zaho chuan an lo kai ta vek mai a lo ni a. An hawkawng chu a thui tham bawk a, an haw kawngah chuan an damlo tan ta der mai a. Mahse, zawnghri an kai ve ta tih chu tumahin an inhre der mai silova. Ngaihthat lohna pawh nei chuanglo chuan an hawkawng chu an zawh zel a. An Thaichhawni nu sa an ei chu an eisual a ni ang tih chu an inrin dan a ni a, zawnghri lam reng an inngaihtuah hauh lo mai. Khua an thlen hnu pawh chuan dam ta mai lo chuan an natna chu a lo zual zel ta a, a tawpah phei chuan zawnghri avang chuan an thian zaho chuan an thi ta hlawm a. Chutia an boral hnu chuan an ruang sawngbawl tute pawh chuan mizo tlawmngaihna nen an ruang chu mizo tih dan anga sawngbawlin an buaipui a. Ruangkhawih leh sawngbawl vel pawh tim eih lovin engkim an sawngbawl a.
Khawhar lenpui leh mitthi lumen te pawh mi dang ang thovin engkim an buaipui a ni. Tumahin zawnghri a ni a, a inkaichhawn theih tih lam reng reng an ngaihtuah hauh lo a ni. Tichuan pakhat khatin an kaichhawng zel a, chutih laiin a belhchhah turin zoram pumah Influenza hri a lo leng bawk nen. Nitin mai chuan mitthi an awm ta zawih zawih mai a, a chang chuan nikhatah mitthi a rualin -5 te, parukte an nei ta zawih zawih mai. He tih laia Hriangtuinek khua mangan zia leh hreawm zia chu sawiin a siak lo an ti a ni. Thlan palhatah mi-2, 3 te phum an lo ngai ta hial a, an khua chu an buai nuaih nuaih a ni ta ber mai. Khatih lai khan mizo ram chu a la hmanlaiin damdawi inenkawlna tha pawh ala awm bawk silo, mitin mai chu mangangin an rum a ni ber.
Nikhata an thih tamber ni phei chuan mi-24 lai an thi a, thlan pawh an inlai senglo a ni ber mai. Tunlai hun angah pawh hian ni ta se, a manganthlak dan tur chu sawiin a siak lo ang. Nikhata ruang hnih han chhuak pawh hi vengkhat leh khawkhatah pawh a mangangthlak kan ti a nih hi. Mihring nunna tamtak a suat hnu chuan zawnghri a ni a, awl taka inkaichhawn theih a ni tih an lo hrechhuak ta a. An hriatchhuah velleh chuan Sorkar hriattir turin tlangval ngal chak tak Pachhunga leh Kaikhama chu Aizawl lamah an tir ta a. Mahse vanduaithlak takin Aizawl an kal hma chuan Pachhunga chuan zawnghri chu a lo kai hman tlat mai a. An hawkawngah chuan a damlo ta a ni. In an thlen hnuah chuan rei pawh damlovin a thi zui ta mai a, a nupui duhtak Lalroluti chuan an fa pakhatna tur nau a pai tih pawh a hre hman ta lo a ni.
Zoram Sorkar pawh chuan an hriat velleh an kal nghal a, Banzai an tih mai thin kha an tihsak nghal char char a, mahse, zawnghri chu a lo nasat em tawh avangin an hri venna pawh chuan awmzia a nei hleithei ta lo a ni. Khatih laia German ralkapa France ram kalte kha banzai, zawnghri danna vaccine la tawh vek an ni a. An ni ho chu Hriangtuineka lo chhovin ruang sawngbawl leh engkim chu an thawk ta a ni. Mitthi ruang an tam si a, mizopa tlawmngaihna leh khawngaihna rilru pu in an hahin an thawkrim hle niin an sawi a ni. He mi tuma zawnghri avanga Hriangtuinek khuaa thi zawng zawng hi mi-380 lai an tling pha a ni. He tih laia zawnghri leh influenza avanga mizorama khua mitthi tamber an ni ta hial a ni. Phuaibuang khua YMA in an lung 1984 May ni -16 a lung an phun pawh tun thlengin hmuh tur ala awm reng a ni.
He mi tuma Zorama Influenza darh chiam mai kha, German ral do tura kal te khan an rawn kai haw ni a hriat a ni a, kha tih lai khan Influenza khan khawvelah mihring a suat hnem hle a ni. 1918-1919 vel lai khan influenza avang khan khawvelah mihring maktaduaih sawmthum chuang an thi a. Indopui pakhatnaah khan mihring thi – Maktaduaih sawmpariat vel ni a hriat a ni a, kha ai khan influenza avang thi an tam zawk a ni. Hriangtuinek khua chu a dam awmchhunte pawhin awm ngam tawh lovin an chhuahsan ta a, Khawlian leh Phuaibuang lamah an insawn darh ta a ni.