- Dr. C. Lalengkima
Mi tam tak chuan Mizoram hi khap tamna ram tiin kan sawisel ta fo mai a. Tun hnaiah Home Minister ho in Krismas leh Kum thar vuak veta halpuah khapna tur chungchang sawiho leh buaipui tan a ni leh a. Mi tam tak chuan he thil pawh hi tul ti lo kan tam hle a. A lehlamah chuan tun hmalama kan hriat ngai loh thil, khap tula kan hriat ngai lo thil tam hi dan hmanga khap leh khuahkhirh a ni ta zel mai a. Khapna dan te hi inbihchiang dawn teh ang.
Engvangin nge khap a tam?: Mizoram hi ram thanglai, ram hmasawn ve mek kan ni a. Tun hma lama eng teh vaka kan ngaih loh thil, kan lo en liam mai mai thin, ngaia kan neih te hi dan hmanga khuahkhirh a nih hian ka pawm thiam lo va, Mizoram chu khap tamna hmun tia sawi hi a ri a ring ta viau mai. A then te chuan khap leh khuahkhirh a tam lutuk hi sawiselin Mizoram chu ‘Khapistan’ te an ti fiamthu thin a nih hi. Zu khap a ni a, halpuah leh halmawi hal thlengin kan khap vek mai hi an hrethiam thei lo. Mizoram chu ram zalen lo leh thil reng renga sorkar inrawlh thin angin kan sawi ta mek a ni. A lehlamah chuan tun hma lama khawtlang leh nunphung tibuaitu pawh ni lo kha a titu an tam hian khap ngai lo ni ta a. Tun hma lama kan enghelh vak loh kha enghelh tham, buaipui tham a lo ni ve ta a, dan hmanga khap a lo ngai ta thin a ni ber.
Tin, chubakah, kan zalenna kan hmanna tam tak hi mi dangte tana harsatna thlentu a ni thin avang hian dan hmanga khap ngai a lo ni ve bawk thin a. Sap ramte anga khua leh tui tha, mi dangte ngaichang thiam tak hnam kan nih chiah loh avang hian thil tam tak hi khap a ngai ta thin a ni ber mai. Thil tam tak hi inhriatthiamna nen kan lo kal pui thin kha, a titu an tam, an uar tak viau hian ninawm, buaithlak a lo changa, sorkar beng a lo thleng a, dan hmanga khap loh theih lohna chen a awm thin a ni ber e. Tun hma lama khawtlang tana hnawksak thil, khawtlang hruaitu ten tawngkama an khap theih mai thin kha khap hleihtheih loh mihring an lo pung ve zel avang hian ziak a dan hmanga khap an lo tul ta a ni. Sorkarin mipui nawlpui tana tha tur ber ngaihtuah in thil khap a lo ni thin a, chuvang chuan Mizoram chu khap a tam kan ti ta thin a ni ber e.
Khap ngai Mizo te?: Tun hma lama Mizo khawtlang nun hrim hrim kha dan leh dun awm ve bawk mah se ziak loh dan kan tih ang deuh, thil tih thana kan neih hmang in awp leh inenkawl thin kan ni a. Mizorama kohhran lian ber Presbyterian kohhran pawh hian an chhuan em em pakhat chu ‘ziak loh dan’ hi a ni. Ziak loh dan hi mipui chi hnihah hman theih a ni a. Khawtlang hmasawnna lama sang lem lo, lal leh khawtlang thuneitu ten an rel ang pawm mai chi ah hman thei a ni a. A nih loh rau rau chuan khawtlang nun hmasawn tak, in relfel takah chauh hman theih a nite pawh a tih theih awm e. Khawtlang nun thanglaiah chuan ziak dan mumal tak hi neih a ngai fo mai. Tun hma Mizo nunah khan lal thu kha dan a ni mai a, a bak chu Zawlbuk thuchhuakte leh khawtlangin tihthana an neih dante hmang khan an inenkawl a, an ngaipawimawh em em thin a ni. Khangang dan kha an zawm thain an zah em em a ni. England ang ram changkan (civilise society) ah khuan ziak lo dan pui (unwritten constitution) an hmang a. An ziak lo dan leh inrelbawlna khu tun thleng khuan an la zawm tha viau a ni.
Khitiang kan sawi pahnih ni loah chuan ziak dan leh thupek hi mamawhna a sang viau a ni. Dan chu a lal em em a, an ngaipawimawh a, dan chu a nih angin an zawm a, chu dan chu miin zawm lo se, sorkarah an hrilh mai hreh lem lo bawk. Mizo te pawh tun hma lam khan kan khawtlang nuna tih dan tam tak kha la chhawngin khawtlang inawpna dan siam, ziak pawh ni lo kha an lal em em thin. YMA te pawh in khawtlang tana hnawksak chu hnawhchhuah theihna hial an nei thin a nih kha. YMA in mi an hnawhchhuah theihna kha khawi lai danah mah ziak a ni lo. Mahse, YMA in an hnawhchhuah chu an chhuak lawng lawng mai a ni. Kohhran pawh hian inawpna leh inrelbawlna thil hi ziak thlip thlep lo mah se, rinna enkawltu an nih avangin an zah a, an thu ziak tlukin an zawm hram hram thin. Khawvel changkang zelah YMA pawh khing hreh lem lo an lo chhuak ta zel a. Tun hma lama ziak lo dana kan inenkawl ang pawh tih theih loh chang kan nei ta fo mai. Kohhran erawh alangapauin kan hnial ngam chiah lo nain, sawisel leh lo phunpui hi kan awm ve ta fo mai. Infing, phunchiar leh mi dangte hriatthiamna nei lo, mi dangte tan hnawksak hreh lem lo kan pun zel vang hian khapna pawh a tam ve zel a, a la tam zel pawh in a rinawm. Chuvangin, Mizo hnam hi khap ngai tak, khuahkhirhna mamawh tak kan ni a, khapna leh khuahkhirhna lamah hi kan uar deuh deuh a tul zel awm e.
Ram dangah khapna thupek ve thung: Mizoram hi khap tamna sawi hian kan han sawi ve tak thin nain, khawvel ram changkang zawk te hi chu dan leh thupek hi kawng engkimah a lo awm zawk emaw tih tur a ni a. Mihring thatna leh inhriatthiamna hian an lo kal tawh mang lova, engkim hi dan leh dun nei vek a lo ni zawk a lawm mawle. Khung ram changkan kan tih US ah te phei chuan an state tin khuan dan mak leh nuihzatthlak tak tak, awihawm loh leh tul miah lo te hi an lo siam teuh mai a. Heng te chu ram dan siamtu (state legislature) meuh pawh in an siam dawn em ni tih turte zuk awm a. Chumi awmzia chu mihring dikna leh zalenna tibuai thei leh harsatna thlen theitu thil tenau ber pawh an ngaipawimawh a, khapna dan an lo siam zawk a lo ni. An niah chuan kan dan siam ang thil thenkhat hi chu siam tulah an ngai tawh kher lo zawng ang. Dan neih kawngah chuan keini ai chuan chungnung tak an ni zawk, khapna dan bakah mipui tana thatna tur dan pawh an nei tha viau a ni. India ram hi Kumpinu hun lai atanga dan kan chhawm leh lakchhawn tam tak hi awm a, thil ho te leh thil tenau lutuk hi an lo tel lo zawk a lo ni a. Tun hnaiah dan an han siamthat hian dan pawh hi a khirh telh telh a, a buaithlak telh telh zawk a ni. Khawvel hmasawn zel hian dan siam, dan khermei siam zel hi a lo ken tel a ni a, Mizoramah pawh hian dan leh khapna hi kan nei ngah telh telh in a rinawm.
Israel te kha Bible atanga kan hmuh theihah chuan Pathianin dan 613 lai a pe angin an chhut a. Chung zinga 365 chu khapna dan ‘SUH’ tih a ni a, dan 248 lai hi chu ‘RAWH’ tih lam a ni e an tih chu. Mihringte hi kan duhdan taka kan han chet vel hi chuan mi dangte tana harsatna siam mai thin kan ni a. Tumah khap miah lova kan zalenna kan hmanna hi zalenna tha lo (negative liberty) an ti a, mi dangte ngaichang chunga zalenna kan hmanna lam hi zalenna tha (positive liberty) a ni e an tih chu. Miin a duhdan dana a nun hian mi dang tan harsatna a thlen thin miau avang hian tiamchin awmna zalenna (limited liberty) hi kan mamawh reng a ni. Pathian pawh khan Isreal te hnenah khan dan a pek tam zawk kha khapna nih thu en pawh hian mihring hi chu khap fo ngai, venpui ngai kan nih zia te pawha lang chiang viau awm e.
Kan hlimna, kan lawmna, nuam kan tih zawng te hi mi dangte tan hian harsatna thlentu a nih theih thin avang hian dan mumal tak kan neih hi a ngai thin. Kan neih kan chennate hi a nei ve lote tan buaina thlentu a nih theih avang hian kan fimkhur deuh deuh hi chu a ngai a ni. Tin, khapna kan tih pawh hi mimal pakhat tana tha tur ni lovin, a nawlpui tana kan that tlanna tur tih a nih avang hian kan pawm thiam ve pawha tul bawk awm e. Khapna dan te hi min ti cheptu ni lovin, kan himna, kan hlimtlanna tur zawk a ni tih pawmin khap ngai lo, khapnain a tihbuai loh nun felfai neih zel te pawh kan tum a tha awm e.