- Dr. C. Lalrampana
Dan rorelna (Rule of Law) hi khawvel pumah hman a ni a, a hmasaber khawiah nge, engtikah nge hman a nih tih kan sawi dawn chuan scientist-ho chhut dan ni lovin Pathianin Eden huan a siam a, ni ruk chhunga lei leh van a siam zawh hnuah, mihring siam hma hretin huan a siam a, chutah chuan Adam leh a nupui Evi-te chu an awm a. Bible zir mite chuan hetih hun lai hi kum 6,000 leh 10,000 inkar vel ni ngeiin an ring thin. Ch chu Mesopotamia rama Tigris leh Euphrates lui kam vel nia hriat a ni. Hetih lai hian Pathianin Eden huana hman tur Danpui (Constitution) a siam a-”Gen. 2:16-17 (MGB) Tin, LALPA Pathian chuan mihring hnenah chuan, “Huana thing tinreng rahte hi i duh duhin i ei thei e; a chhia leh a tha hriatna thing rah erawh hi chu i ei tur a ni lo: i ei chuan i ei ni la lain i thi ngei tur a ni,” tiin thu a pe a. Mahse, he thupek hi mihring hmasate’n an zawm loh avangin Pathianin ‘Eden huan Rule of law’ chu kengkawhin Eden huan ata hnawh chhuah hial an lo tawk ta a ni. A hnu BC 1446-1406 velah Pathianin Dan 10 duangin Israel fate chungah Mosia hmangin a hruaileh ta a ni.
Aigupta-a Pharao lalna hnuaiah khan “Rule of Law” hi tunlai anga kalpui a ni lo. Mahse, pharao-te hian dan leh thupek an siam a, chu chu mipuite zawm turin thupek an chhuah thin. Ma’at hi Aigupta sakhaw dan dikna leh felna dan a ni a, pharao-te hian Ma’at dan zawm turin mipuite an fuih thin. Ma’at chuan dikna, felna, leh inremna a huam a, pharao-te hian chu chu an zawm tlat a ngai a ni.
Pharao dan leh thupekte hian dan an siam a, mipuite zawm turin thu an pe thin. Dan kengkawh turin official-te an ruat thin a, thubuai an rel thin a, mipuite chu dan anga hremna pek thin an ni. Pharao hian thuneihna sang tak a nei a, a thu chu dan anga ngaih a ni.
Tichuan, Pharao hnuaia Aigupta-ah chuan “Rule of Law” hi tunlai anga kalpui ni lo mah se, dan leh thupek zawma dikna leh felna vawng him tura hmalakna a awm. Pharao hun hi kum 3,000 chuang a ni a, pharao hmasa ber chu Menes niin hmeichhe pahnih ram, Aigupta chuan chung leh chuan hnuai a ni. Chu chu kum 3100 BC vel a ni. Pharaoh hnuhnung ber chu Cleopatra VII a ni a, Rom-hovin an lak hma BC 30 thleng kha a awh a ni.
Dan rorelna (Rule of Law) hi Grik leh Rom-ahte khan a lo awm tawh a, a hmasaber zinga pakhat chu Athens-ah a ni. BC 500 vel khan Athens-ah Rule of Law hi a lo awm tawh a. Athenian democracy-ah chuan dan chu thuneihna aiin a chungnung zawk a. Mi zawng zawng, thuneihna chelh pawh huapin, dan hnuaiah an intluk tlang vek a ni.
England-ah 1215 khan Magna Carta siam a ni a, hei hian Rule of Law hmasawnna atan kawng a hawng tha hle. America-ah 1776 khan Declaration of Independence siam a ni a, hei hian Rule of Law leh democracy hmasawnna atan kawng a hawng bawk.
Tunah chuan Rule of Law hi khawvel pumah hman a ni a, ram tam takin an kalpui mek a ni. “Rule of Law” hi Mizo ?awng chuan “Dan rorelna” tihna a ni a. He thuchah hian a kawh chu ram khatah mi tupawh danpui hnuaiah an awm a, mipui zawng zawng dan hmaah an intluk tlang a, sawrkar pawh dan hnuaiah a ding a ni. Hei hian thuneihna hmanga thil tih sual leh thil dik lo tih a veng a, felna leh dikna a vawng him a ni.
Dan chu thuneihna aiin a chungnung zawk a, mi zawng zawngin dan an zawm tur a ni. Dan chu mipui zawng zawng tan a rintlak a, tumah a thliar hrang ngai lo. Danin a phut angin thil tih a ni a, tumah dan lova hrem theih a ni lo. Mi tupawh thuneihna an chelh chuan dan ang zelin thil an ti tur a ni.
Thuneihna hman sual a, thil dik lo tih a veng. Mipuite chanvo a humhalh a, an chanvo an hman theihna turin a tanpui a ni. Felna leh dikna a vawng him a, mipuite tan rinawmna a siam.
Dan rorelna hi ram leh hnam hmasawnna atan a pawimawh a, mipui te chanvo humhalhna atan a tangkai hle a ni. “Thuneihna (Will)” aiin “Dan (Law)” a chungnung zawk a ni.
Dan rorelna (Rule of law) awmzia chu danin a uksakna hnuaiah mi zawng zawng an intluk tlang a, danin a phut angin thuneihna chelh theih a ni. Hei hian mi zawng zawng, thuneihna chelh pawh huapin, dan hnuaiah an intluk tlang a ni.
Dan chu thuneihna aiin a chungnung zawk a, Mi zawng zawng, thuneihna chelh pawh huapin, dan hnuaiah an intluk tlang a ni.
Rule of law hian thianghlimna leh dikna a vawng him a, mipuite tan rinawmna a siam.
Rule of law hian thuneihna hmanga hmasawnna a vawrh chhuak a, ram leh hnam hmasawnna atan a pawimawh a ni. Rule of law hian mipuite chanvo a humhalh a, an chanvo an hman theihna turin a tanpui thin.
Rule of law hi ram leh hnam hmasawnna atan a pawimawh a, mipui te chanvo humhalhna atan a tangkai a ni. India ramah Rule of Law hman tan a nih dan chu India Danpui (Constitution) atangin a intan a. Danpui hi November 26, 1949 khan adopted a ni a, January 26, 1950 khan hman tan a ni.
Rule of Law chuan mi zawng zawng, thuneihna chelh pawh huapin, dan hnuaiah an intluk tlang tihna a ni. Hei hian thuneihna hmanga thil tih sual, thil dik lo tih a veng a, felna leh dikna a vawng him a ni. India rama Rule of Law pian chhuah dan chu British hun laiin a intan daih tawh nia sawi a ni. Mahse, India Danpuiin a tarlan dan chuan Danpui hi India rama dan chungnung ber a ni a, thuneihna zawng zawng hi Danpui atangin a chhuak a ni. India Danpui Article 14 chuan “equality before the law” leh “equal protection of the law” a tarlang a, hei hi Rule of Law bulpui ber a ni. Tin, Article 21 chuan “right to life” leh “personal liberty” humhalhna a tarlang bawk. Kesavananda Bharati v. State of Kerala (1973) thubuai-ah Supreme Court chuan Rule of Law hi Danpui bulpui zinga mi a ni tih a tarlang.
Mizoramin political kan hmel hriat hnuah kum 78 zet a liam ta. Ministry hrang hrangin rorelna an chelh tawh thin. Mahse, Rule of Law erawh a taka kalpui an vang hle. Tuna ZPM Ministry chiah hi mipui hriata Rule of Law kalpui tura awrawl chhuah nasa ber leh ãu ring ber chu an ni awm e. Mahse, kum 2 chhung lekin Rule of Law chu a taka an kalpui lohzia a lang ta uar uar mai! Open tender lem; restricted tender lem; departmental work lem; aikal contractor; contractor lem; blanket approval etc. tih thawmte chu beng hup chung pawha la ri ring tak leh mit siai chung pawha a tak hmuh ngei tur la awm cheute chu niin a lang. Induhsakna uchuak (nepotism) lah sawrkar hmasate aiin an uar zawk emaw ni? Congress Ministry laia “Lal chhungkaw rorelna” tia sawi thin aia hleihluakin an tal ta bawrh bawrh em ni? MNF CM khan restricted tender vawi 16 vel a approved nia sawi a awm, chutih laiin mipui sawrkar CM hian kum 2 chhung lekin restricted tender vawi 60 zet a approved tawh bakah blanket approval engemawzat a nei tawh bawk nia sawi a awm bawk. Tin, mipui development sum tur pawt heka Adviser to CM ngah ber a la nih hmel bawk nen. Hetiang Rule of law chhe mi hi a va han mak ngai dawn ve?
Nitish Kumar hi Bihar CM hmasa ber a ni lo, mahse term 10 chhung a CM thei tur hi thil danglam tak a ni. A term hmasa ber chu March 2000 khan a ni a, ni 7 chhung lek a CM a ni. A term 10-na atan November 2025 khan rinawmna thu a tiam a. Nitish Kumar hian kum 9 vel CM hna a thawk tawh a, Bihar CM zingah chuan a CM rei ber a ni. A term 10-na phei chu World Book of Records-in record angin a pawm nghal hial a ni. Rule of law hmanga mipui ro a relsak thin avangin Bihar mipuiin an ning thei lova kum 45 leh ni 7 zet a CM tawh a, tunah kum 5 dang an pek belhleh ta mek a ni. Zorama CM-te hi a zawnin kum 20 CM nizawn thei pawh an awm ve ngai lo. A chhan chu tute mahin Rule of Law an hman ngam loh vang a ni. Chuvangin, kum 2028 inthlanpui lo awm turah hi chuan Rule of Law a taka kalpui ngam tur ngei sawrkar thlang chhuak ngam tawh ila, Zoramah kãwl a êng thei ngei ang.