Mizote leh Seventh-day Adventist kohhran

  • Zoliansanga Tlau

Rev. William Williams-a (February 11, 1859 – April 21, 1892) chu Khasi rama kum 3 a awm hnuah Sylhet-a awm, Rev. Pengwern Jones-a chu kum 1890 khan a tlawh a. Rev. Pengwern Jones-a chuan tan in tlawhpuiin, tan in-a tâng thar Mizo lalte chu kawmin an chanchinte a zawk hlawm a. Isua chanchin a hrilh chu an hre thiam lo a nih tih a hriatin Mizote zinga missionary nih a chak ta a. March 15, 1891, Sunday-ah chuan Liankunga khua, Mualvum-a naupangte hnenah Pathian lehkhabu milem an sem a, hla an sakpui bawk. Hemi chungchang hi amah Rev. Williams William-a’n hetiang hian a sawi:

“Pathianniah Kasinath-an Bengali-in lawngpute hnenah thu a sawi a, chhun lai velah Mizo kan hmu ta a, kan hmuh hmasak ber tum a ni a, 8, 9 lai an ni. Mipa naupang kum 10 leh kum 15 inkar vel an ni ang. Kawm an nuam hle a, darkar hnih emaw lai chu hlim takin kan inkawm a, Mizo tawng kan hriat ang anga kan han be vel chu an hre thiam a, kan lawm hle a ni. A lan danah chuan ni tinin helai hmunah hian lawngpute hmu turin an lo kal thin a. Balhla leh balte an rawn ken chu, chi leh vaihloin an thleng thin. Mizote chuan pawisa hlutna an la hre lo va, dar tangka penny chanve chu tangkaraw pawisa penny hnih aiin an duh zawk a. Heng dar tangka penny chanve hi an hmang tangkai zawk a, indo laia silaimu an tlakchham chuan heng dar tlangte hi silaimuah an chher thin a ni. Hemi chungchang hi Officer pakhat chuan, ‘Kan pawisa nawi hi silaimuin kan hnenah a lo let leh thin’ a ti nghe nghe. Naupangte chu Pathian lehkhabu milem eng emaw zat kan sem a, an duh khawp mai. Hla eng emaw zat kan sa a, ang phiauvin an ngaithla a. Zaitir kan tum erawh chu kan hlawhchham der. Lawng pana kan chhuk thlak laiin kan hla sak zinga pakhat thluka an tiri ve rat chu kan hre phak, lawngpute chuan nawhalh bawm an pekte chu an hlimpui hle a, an zinga putar pakhat hmui hmul tuak tawh pawhin a fate tan a dil ve” tiin. Rev. Williams William-a’n Mizorama chanchintha hrilh a tum chhoh lai takin April ni 21, 1892 khan a boral ta hlauh mai a. Shillong-ah phum a ni; A tum a tihhlawhtling zo lo erawh a pawi hle.

Arthington-a missionary tirh, Mizorama Zosap missionary lo kal hmasa ber Pu Buanga (JH Lorrain) leh Sap Upa (FW Savidge) te kha January 11, 1894 khan Sairang an lo thleng a. January 16, 1894-ah Aizawl an lo thleng leh bawk. Pu Buanga leh Sap Upa te hian January 11, 1894 – December 13, 1897 thleng Mizoramah rawng an bawl a. Hemi chhung hian A Aw B… min siamsak a, Lalhruaitluanga Ralte phei chuan Mizorama an lo luh hma, Silchar-a an awm lai, kum 1893 khan A Aw B… min siamsak daih tawh niin a ngai hial. Anmahni thlak turin Welsh Mission-in Mizorama rawngbawl turin Rev. D.E Jones-a (Zosaphluia) chu tirh niin, August 31, 1897 khan Aizawl a lo thleng a. Pu Buanga te pawh krismas an hman zawh hnuin London-ah an haw a. Hemi hnu hian India hmar chhak Sadya rama Abor leh Miri-ho zingah kum 4 rawng an bawl leh a, tichuan, Mizoram chhim lama rawngbawl turin March, 1903 khan Lunglei an lo thleng leh ta a ni. Pu Buanga te’n Mizoram an chhuahsan lai hian Welsh Mission atang bawkin Edwin Rowlands-a (Zosapthara) pawh Mizorama rawngbawl turin December 31, 1898 khan Aizawl a lo thleng bawk. Heng Zosapte zarah leh Suaka leh Thangphunga te puihna a zara Mizo Bible Thuthlung Thar chu kum 1916, June thlaah chhuah niin, kum 1956 khan Mizo Bible bu pumpui chu chhuah a lo ni thei ta a ni. Pu Buanga leh Sap Upa te khan Mizorama tha taka rawngbawl tura ngaihtuahna an lo seng nasat turzia leh an rawngbawlna lo dawngsawngtute rilru sukthlek leh mamawh tak ngaihtuaha an rilru a buai turzia tar lanna tha tak mai, an Mission report-ah chuan hetiang hian an ziak a:

“Mizo tawng kan thiam tantirh laia Pathian thuchah kan sawi hmasak ber chu sual laka min chhandamna chungchang thu hi a ni a. Mahse, anni chuan sual laka chhandamtu mamawhin an inhre lo tlat mai a. Tichuan a kawng dang kan hmuchhuak ta a. Isua chu ramhuai ngamtu leh a ralthuam zawng zawng te pawh chhuhsak a hnehtu, ramhuai thu hnuaia awm thinte pawh chhuah zalentu a ni tiin kan sawi ta thung a ni. Hei ngei hi Lushai-hote tana chanchintha an mamawh dik tak chu a ni” tiin.

Mizorama British lo luh vawi khatna chu kum 1871 kha a ni a. British-ho khan Mizoram kan tih tak hi hmun hnihah thenin – chim bial chu Bawrhsap hmasa ber Murray-a’n April 1, 1891-ah Lunglei atangin a awp a; Hmar bial pawh Bawrhsap hmasa ber Captain Browne-a’n May, 1890 khan Aizawl atangin a awp bawk. Chu chhim bial leh hmar bial chu hmun khata khawmin Mizoram pum huap Bawrhsap hmasa ber Major John Shakespeare-a’n April 1, 1898 khan Aizawl atangin a awp leh ta a, kha tih lai khan Lushai Hills District tih a ni. Khawvel Indopui I (July 28, 1914 – November 11, 1918)-na a zawh hnu kum li-na, August 23, 1922 khan Lallianzuala Sailo (August 23, 1922 – June 28, 2002) chu Hualtu khuaah a piang a. A pa chu Lalhlinga Sailo niin Hualtu lal a ni nghe nghe a, a nu chu Lalthangpuii Sailo a ni. Shillong-ah lehkha zir tumin Hualtu atangin Aizawl thleng kein a kal phawt a, Aizawl atanga Silchar chu ke-a kal lehin, ni sarih zet mai hun a hmang a, chumi zawhah relin Haflong kal tlangin Lumding lamah kal kualin Guwahati a kal leh a, tichuan Shillong chu kum 1939 khan a thleng thei ta a. A thlen ni leh thla erawh kan hre thei tawh lo va, kum tawp lamah Shillong a thleng a ni mai thei. Mizoram-ah chuan kum 1939 March thla khan Mizoram bawrhsap A.G McCall leh a nupui J. McCall te chuan ‘Lushai Hills Cottage Industry’ an din a, Mizote chuan ‘Pawnpui tê tahna’ an ti mai thin a ni awm e. Hetih hun lai hi Indopui II-na chhuah tan hun niin, Hitler-a leh a pawl German sipate chuan September 1, 1939 zing dar 5:30-ah chu Poland ram chhungah an lut a. September 3, 1939 khan Great Britian leh France chuan Germany do chu an puang ve ta nghal a. September 17, 1939 khan German chuan Poland chu dovin a hneh a. June 22, 1941 khan Hitlera chuan Souviet Union a beih leh tak avangin Russia pawh indonaah a tel ve ta a. Japan chuan December 7, 1941 khan America lawngrual dahna Pearl Harbour, Hawaii thliarkara mi chu a bei thut a. Sipai 2000 an thi a, 1100 vel an hliam bawk a, thlawhna 200 aia tam a chhe bawk. December 8, 1941-ah chuan Japan chuan United States leh Great Britian an do thu a puang bawk.

Lallianzuala Sailo hi kum 1930 khan Aizawla Boy’s ME School-ah Lower Primary a pass a. Kum 1935-’38 chhung khan lal fa rawsawt hmuin Aizawl Mission School, kha tih laia Aijal (Aizawl)-ah Middle a zo va,. Heta a kal lai hian Assam sawrkarin Lusai lal fate tana an tih rawsawt hmuin thla tin cheng li a dawng. Hetih lai vel hian Welsh Presbytarian kohhranah baptisma a chang bawk. Mizorama pawl ruk thleng a zir zawh hnu chuan Shillong lama zirna chhun zawm turin kum 1939 khan a chhuk thla ta a, Stipend pawh a dawng chhun zawm zel nghe nghe. Shillong a thlen veleh Government English School-ah inziak lut nghalin, an principal chu Mr. T.E Pugh-a a ni a, Welsh Presbytarian Missionary a ni bawk. Kum 1941 khan Lallianzuala Sailo chu pawl khua niin Gov’t High School Shillong-ah lehkha a zir a. A awmna Earl Hostel-ah chuan , “Sawti laiah sawn mi mak danglam tak mai, Setana hnungzuitute ni ngei turin, Inrinni serhin an inkhawm thin a ni” an tih a hre ta a. Mak a tih em avang leh thil chik mi a nih bawk avangin chung mite chu zawn chhuah a duh ta tlat mai a. January thla Sabbath ni hmasa ber, kum 1941, zing dar 6:30 velah chuan Setana zuitu, Inrinni serhtute chu zawng chhuak turin a chhuak ta a. Darkar nga zet a zawn hnuah chuan a ril a tamin a chau tawh hle a. Chutih lai chuan, Nongthymmai hmunah chuan biak in thar tak mai hmuin, a kawtah chuan thuin a hahchawl a. Chutia a thut lai chuan Sap nu pahnih hmuin chair thleh theih kengin biak in lam an lo pan a hmu a; A bul an lo thlen chuan, an chair kente chu a dah felpui a; A mi zawnte kha an ni mai ang em a ti rilru a. Chutia Setana betu hmuh tuma a hawi vel lai chuan Sap pa pakhat inchei nalh tak mai leh suit dum haa nghawngawrh awrh zaih mai, hmeltha bawk si lo kal a hmu ta a. A bul a rawn thlen chuan hawihhawm tak leh hmel hlim tak pu chung hian a rawn bia a. Inkhawm pui tura sawmin biakinah chuan a inkhawm ve ta a. A tum lo deuhva Setana betu Inrinni serhtu ni bawk si te chu a hmuh avangin, a awmna Hostel (Earle Hostel, Mawkhar [A awmna Hostel leh Adventist biak in inkar hi mel li vel lai a hla a ni awm e]) lama a let leh hnuah pawh ngaihtuah chhunzawm zelin, Pathian mite a chhar zawk ni hialin a ring ta a. A hnuah chuan Sap nu a hmuhte kha Pastor J.F. Ashlock-a (February 7, 1902 – June 17, 1984) leh Pastor O. W. Lange-a te nupui a ni tih a hre ta a. Sap a hmuh pawh kha Pastor J.F. Ashlock-a a nih tih a hre ta bawk a ni.

Lallianzuala Sailo chu Pastor J.F. Ashlock-a Pathian thu zirtirnaah chuan tel vel zelin, March, 1941 atang chuan Sabbath serh tanin, Mizote zinga Sabbath serh hmasa ber a lo ni ta a. Hetih lai hian a sikul kalnaa an principal T.E Pugh-a chuan a lo hriatin a kalsualna lai hrilh turin pastor pakhat a tir hial a; mahse, a pawm dan thar aia dik zawk an kawh hmuh theih loh avangin a pawm dan thar chu a pawm nghet zual sauh va. Hetih lai hian Pastor O.W Lange-a sikul hawn thar Adventist Training School (ATS tunah chuan North East Adventist University tih a ni tawh)-ah zirlai naupang hmasa ber ni turin April, 1941 khan Assam sawrkar atanga tanpuina a dawn thin chu hnu chhawnin a kal ta a. April thla tawp lamah chuan thih ngamin a dam lo ta vak mai a, Jowai Presbytarian Mission Hospital-ah thla ruk vel zet a awm a ni awm e. A lo ziaawm chhoh deuh chuan a natna khum atangin Sabbath serh chu a tih tur a nih thu a puang a, tin, Lushai Student Association chanchinbu-ah a dam loh laia ngahsaka enkawltu Seventh-day Adventist Missionary-te chungah lawmthu sawina a ziak chu Welsh Presbytarian Missionary-ho an lungawi lo hle mai a, Rev. E.L Mendus-a nupui Pi Mendus-i chuan chu chanchinbuah vek chuan Lallianzuala chu amah hringtu Welsh Presbytarian chungah lawmna chang hre miah lo fapa tlan bo a nih thu leh tu tan maha bengkhawn tlak lohah riak a chhuahin a ziak ta hial a ni. A hnu lawkah ke pawha la kal hlei thei lo Lallianzuala chu damdawi in atangin chhuahtir a ni ta hial a. November 6, 1941 khan Pastor Jensen-a te Bangla-ah zawn chhoh niin, hetah hian a dam chian thleng a awm ta a ni. Hetih lai hian Pastor O.W. Lange-a’n baptisma class neihpuiin November 28, 1941-ah chuan baptisma a chantir ta hial a; Mizote zinga Seventh-day Adventist kohhrana baptisma chang hmasa ber a lo ni ta a ni.

Seventh-day Adventist Kohhran hi kum zabi 19-na lai vela America rama ‘Millerite Movement’ an tih atanga rawn zi chhuak chho, Battle Creek, Michigan-a May 21, 1863-a General Conference-in ‘Seventh-day Adventist Kohhran’ tia pawl hming atana pawm a ni. Kum 1882 khan Anna Gordon-i SDA Missionary chuan Mumbai a lo thleng a. Mahse a awm rei loh avangin rah duhawm hmuh tur a awm lo. A hnu kum 1889 khan Adventist pahnih Stephen N. Haskel leh Percey T. Megan-a te chu American atangin an lo kal a, hemi tum hian Hindu sakhua vuantu Pandita Ramabai (1858-1922) Maharastra mi kristian-a inlet chu a kawm nghe nghe. Kum 1893 khan America mi leh Adventist ni bawk William Lenker leh A.T Stroup te chuan Calcutta an lo thleng a. A hnu kum 1895 khan Calcutta chu rawngbawlna hmunpui a lo ni ta a. Kum 1895 vek khan Adventist Missionary Georgia Burrus-i chuan Calcutta lo thlengin, India mi Kheroda Bose chu India rama Adventist hmasa ber ni turin Adventist-ah a inpe a, a hnuah Nanibala Biswa, L.G Mukherjee leh a fapa te pawh Adventist-ah an inpe leh bawk. Kum 1913 khan F.O Raymond-a chuan Khasi Hill-ah Adventist thuchah a theh darh a. Kum 1915 khan England rama layman Adventist E.G Hardinge leh a chhungkua te chuan British sawkar hna (Survey Official) thawk turin Shillong an lo thleng a. Khasi Hill-a rawngbawlna nasa zawk thawh a nih theih nan Pr. L.G Burgess leh a nupui Georgia (Georgia Burgess) te pawh kum 1918 khan Shillong an lo thleng. A hnu kum 1919 khan Missionary nupa W.H Steven leh a nupui te’n Shillong an lo thleng leh a. Tichuan, kum 1920 khan Calcutta-a member 284-te chuan Northeast India Union Mission chu an din ta a. Kum 1934 atangin Khasi Hill-ah rawngbawlna neih an tum bawk. Pathian kaihhruaina azarah rawngbawlna chu neih niin Shillong-a baptsima chang hmasa berte chu April ni 17, 1920 khan an chang a. Kum 1928 khan Khasi mi E. Dhorom Dkhar chuan bapstima a chang a, khasi zinga Adventist-a baptisma chang hmasa ber a ni nghe nghe. Kum 1934 khan Pr. Burgess-a’n Bah Rajee leh a nupui chu baptisma a changtir a. Pr. Burgess-a te’n shillong an chuahsan hnu khan anmahni thlak turin J.F Ashlock-a leh a nupui te chuan June ni 27 kum 1935 khan Shillong an lo thleng a. Tichuan, anmahni pui turin O.W Lange-a nupa chu kum 1937 khan Shillong an lo thleng ve bawk. December ni 21, kum 1937 khan Shillong-ah kohhran ram tur 44,000 Square feet chu cheng 8800-in an lei a. hetih lai hian Shillong-ah Seventh-day Adventist member 50 vel lek an ni nghe nghe. Kum 1941 khan Jowai-a Adventist Training School (Tuna Northeast Adventist University ni ta) khu din niin, February ni, 1942 khan Pastor O.W Lange-a chu Principal hmasa ber a ni nghe nghe bawk.

Lallianzuala Sailo chu kum 1942 khan ATS, Shillong atanga pawl sawm a zir zawh hnuah kum hnih ngawt ATS-ah hian zirtirtuah a tang a. Pawl sawm a zir lai khan Christian Doctrines (Kristiante Thurin) tih chu Mizo tawngin a letling a, Mizoramah kar khat chhung lekin Copy 500 a hralh zo nghal vek a ni. Kum 1946 khan Khawngchhete, Zokhawsang, Pukpui, Zotlang leh Haulawng khuaah Sabbath serh an awm tawh a. Lallianzuala ho hian kum 1947 khan Zokhawsang-ah Adventist biak in hmasa ber sak a ni nghe nghe. Kum 1949 Adventist sikul hmasa ber chu Lungleng khuaah a din bawk. A rawngbawl nasat vanglai chu kum 1944 – 1953 chhung kha a ni ang. Kum 1954 khan Spicer Memorial College (Spicer Adventist University tih a ni tawh) atangin Bachelor of Religious Education (BRE) a pass a, Mizo zinga BRE pass hmasa ber a ni a. Kum 1955 khan Delhi University atangin B.Ed a pass bawk. Kum 1954 May ni 25 khan Lalziki Sailo (December 24, 1919 – March 16, 2009) nen an innei a. A nupui Lalziki Sailo hi Mizo zingah chauh pawh ni lovin India hmar chhak-ah M.Ed (1952) pass hmasa ber a ni nghe nghe bawk. Kum 1966 Mizoram buai lai khan Lallianzuala Sailo chu MNF tan a inhman avangin Shillong Jail-ah a tâng a. Chumi hnuah a nupui Lalziki Sailo, Principal hna a thawhna, Basic Training School-ah zirtirtu hna a thawk leh a ni. A rawngbawl chhung khan heng lehkhabute hi Sap tawng atanga Mizo tawngin a letling: (i) Kristiante Thurin, (ii) Tlanna, (iii) Hriselna leh Damreina, (iv) Tunlai Thu Dik, (v) Daniala Lehkhabu, (vi) Seventh-day Adventist-ho, (vii) An Hour with your Bible, (viii) Baptisma Manual, etc.

Pastor J.F Ashlock-a’n ‘Apostle to the Mizos’ tia a koh Lallianzuala Sailo chu June ni 28, 2002 khan Isua Krista lo kal lehna nghakin a muhil ta a ni.

Thu Lakna Te:

  1. Lalhruaitluanga Ralte, Zoram Vartian: Chanchintha leh Thuziak khaw var tan dan (Aizawl: Fineprint, 2008), p.165-173, 174-243.
  2. B. Lalthangliana, Mizo Chanchin: India, Burma leh Bangladesh-a, (Aizawl: Mrs Remkungi, Third Edition – 2023), p. 518, 550, 591, 597, 682-706, 740-741
  3. Rev. Dr. Zairema, Kan Bible Hi, (Aizawl: ZR Publications, Second Edition – 2018), p. 137
  4. Rev. B. Zirsangliana, Theology Kalphung Hrang Hrang Te (Aizawl: Lalremsiami, 2011) p. 201 & 202
  5. Darchhawna, Khawvel History & Cultures, September 10 (Aizawl: 2002), p. 288-355
  6. Pastor H. Zairemthanga, Seventh-day Adventist Kohhran Din Tan Dan (2004), p. 241-251.
  7. Hrangsote Darrikhuma, Mizorama Adventist Kohhran Tobul (Aizawl: Mizo Conference of Seventh-Day Adventists), p. 9 – 80
  8. C. Vanlallawma, Tun Kum Za Chhunga Mizo Hnam Puipate (1894-1994) [Aizawl: M.C Lalrinthanga, April 1994], p.135-138; 163-165
  9. Prof. Boxter Kharbteng, Ph.D, Special Academic Review of Dr. Rusievan Shangpliang’s Book, History of the Seventh-day Adventist Church in Northeast India (Laitumkhrah, Shillong: Northeast Indian Union of SDA, p.3-8)

Leave a Reply

error: Content is protected !!