- Vanhmingliana (Taua), Dawrpui
Thlasik boruak nuam tak mai kan lo thlen hian kan rilrua lo lang hmasa ber chu sawifiah ngai vak lovin Krismas tih a ni mai. Khawvelin a hman thin kûtpui kan neihah chuan a ropui ber ti ila kan sawi sual lovang. Kristian, Isua zuitu inti ve lo te hlei hlei hian an uar emaw tih mai tur anih vang a ni ngei ang. A nihna ang tur leh a lawmawm zia ngaihtuahin kan lo hmuah dan leh hman dan erawh chu chuan a phurchhuak zo chiah em tih erawh mahni inzâwt ila.
Eng vângin nge Isua Krista hi mihringa a lo pian?
Pathian Fapa Pathian (God the Son) meuh mai leh engkim nunna hnár Siamtu ni bawk chu a siamte mihring anga thi mai thei tur leh natna leh hmuhsitna tuar tura mihringa a lo chan mai chu le? tih hi zawhna zawh awm tak leh pawimawh chu a ni. Hlaphuahtu Vankhama chuan ti hian a chhanna a lo pe a:
“Hmanah thlahtu bulte chuanin,
Pa thutiam an bawhchhiatin;
Fam thei mahse, khawngaih zara’n,
Rauthla damna a lo tiam”.
Pathian chuan amah angin mihring, mipa leh hmeichhia a siam a, Pathian anpui ngeiin a siam a ni. (Gen 1:27) Pathian chuan a thilsiam zawng zawng chu a hmuhin tha a ti êm êm a, (Châng 31) a ti zui bawk a. Chatuana nung tur leh an thlahte a khawvel tikhat tura mal a sâwm te chuan Pathian chu phatsanin Rûlpui tar Diabola thlêmna chu an thlang ta zawk a.
Pu Vankhama chuan thlahtu Evi leh Adama te chuan Pa thutiam an bawhchhiatna avanga mihringte chu thi tur nimahsela, Pathian khawngaihna nasa tak mai chuan, ‘Tisa, rilru leh thlarau a puma chhandamna Vân kawngka chu a lo hawnsak leh ta’ tiin hlain a lo chham a. “Hring a lo chang kan sual tlan nân, Pa ruat Vân Lal Fapa” tiin châng khatna tawpah a lo tlip zui leh a. Isua Krista mihringa a lo channa hi Pa Pathian ruat leh ruahmanna, mihringte suala tlu tawh an sualte laka chhandam tura lo piang ngei a ni tih chu he hla hian a rawn chhui chhuak. A châng hnihna hi in bih zui teh ang –
“Hringmi ah mah chûn riang chawiin,
Vân Lal Fapa a lo kal;
Vân mipui te’n an rawn thlah a,
Tîrtu Lalber an fak a.
‘ chungnung berah ropui rawh se,
A hmangaih mihring chungah,
A zârah remna lêng rawh se’
Tiin fak hla an rawn sa”.
Luka bung hnihna – Isua pian thu te han chhiar hian lung a ti lengin thil mak sawi sen loh kan hmu a, chung zinga pakhat chu Vankhama hla châng khat lek tarchhuah khian a rawn sipel chhuak vek mai zu nia!
Mihring anga hmuh theiha lo kal mai nilovin hmeichhe chhûl hawhin a hrehawm thei ang berin a rawn piang a. Nimahsela, a rawn hruaitu leh lawmpuitu te chu Van mipui an ni thung. Khawvel buai leh sual thim a chêng te tân hian remthu a len theihna tura lo kal anih avangin Vana Vântirhkohte pawhin tîrtu Lalber Pathian chu an fak anih chu!
Isua Krista kan tana mihringa a lo pianna hi eng ang taka pawimawh nge?
Krista, mihringa a lo channa, a ropuina leh zahawmna zawng zawng paihthlaa, a inphah hniamna hi thilmak thûk lutuk anih avangin Thlarau
Thianghlim tihvârna tel lo chuan hriatthiam theih pawh a ni lo.
Thlalêra dár rûl khaikân khan Isua Krista a lo entir daih. Sual nei miah lo kha misual a lo ni ta a, he khawvel a lo awm tawh te leh lo la awm zel tur te sual zawng zawng a phur vek bawk; a en duh erawh an dam zêl. A nihna dik tak Pathian ang chuan a thi thei lo, thi tur chuan mihringa a lo chan a ngai.
Thisen chhuah lovin ngaihdamna a awm thei lo. (Heb 9:22) Thisena a lo pian a tul. Misualte tlan turin sualna nei miah lo chu Kraws-ah a thih a ngai a ni.
A Pathian nihna ang takin lo kal se la, tumah kan him lovang, a êngin min chhun hlum vek anga, chu chu khawvela a mite lam tur a lo kal leh hunah a takin a lang dawn. Isua Krista a inthuam lo te chu a êng a chhun hlum vêkin an awm ang.
Isaia 7:14 in a lo sawi tawh Thuthlung Thar atanga la chhuakin Matt 1:23 ah, “Ngai teh, nula thianghlim chu a rai anga, fapa a hring anga, a hmingah Emmanuela (Kan hnênah Pathian a awm) an sa ang” tiin.
Nang leh kei mi bawrhsawm tak te hi kan lungngaihna, kan tawrh leh rûmna te min hriatpui vek turin keimahni ang chiahin a lo piang. Lalpa chuan ani chungah chuan kan zaa khawlohna chu a nghat ta a….Sualna rëng nei lo chhandamtu chuan misual te tan nasa takin a tuar a tul tlat si, nang leh kei hi sual laka chhandam kan nih theihna turin.
A pianna ringawt hi a pawimawhna a malin a sawi theih loha, a thihna nen a inzawm vek si a ni.
Isua Krista pianna hi ‘Thuruk’ em ni?
Khawvelah hian Scholar leh Theologian ropui tak tak hi an tam tawh nen, chu mai ni lovin Historian ropuite sawisen loh an awm laiin engatinge kan Lal Isua Krista pian kum te hi an hriat chian theih meuh loh le?
Heroda lal laia lo piang anih thu te Matthaia bung 2 ah te a inziak kiau kuau a. Luka bung 2 ah te Isua pian dâwn têp, râi hrâm tawh lutuk Bethlehema kal a tul tlat thu te sawi a ni a. Heng mi ropuite Lal lai leh a hun ngeia thil thleng ve hi an hriat theih hlek loh le!
Tuna khawvelin Isua pian kum ni bera an dah tak chu BC 6-4 vel an ti ta ringawt mai a. A pianna ngaihventu ber Heroda pawh BC 4 ah a thi an ti thei tho si a, thil mak tak chu a tling.
A kum ber pawh hriat theih anih si loh chuan a pianna ni phei chu hriat a har deuh deuh ang le. Luka hian a sawi chiang ber a, “Beramputen berâm an vêng a, zanah an riah chilh a” (Luka 2:8) tiin a sawi a. Palestina rama thlasik lai chu Kislev, Tebeth te an ti a. Kan Bible hrilhfiahna chuan Israel ram hi Mizoram aiin a lum deuh a, December- March thla chhung hi thlasik lai anih bâkah fûr lai a ni a ti bawk si. Phûla Israel rama beramputen berâm an vên lai chu August – October thla vel daih a ni bawk si a. Kei mi fing lo leh hretlem chu December ni 25 ah Isua a piang tih chuan vâl ka buai ta map mai.
A enga pawh chu ni se, a hunlai a zira roreltute hi an pawimawh ber. Khatih hun laia roreltute chu hai rual lohvin Rom mite an ni. An tih chu an tih a ni mai a, tihdanglam theih pawh a ni hek lo.
December ni 22-25 vel hi Winter Solstice an ti a, chhûn a tawi ber lai leh zân rei ber lai a ni a. Hetih hun lai hian Pagan Festival – Sol Invictus chu chu NI (Sun) do hneh theih loh an tih kût an hman thin lai a ni. An ni tan chuan a âwm a, milem bia, an lal tepawh pathiana neih zel, NI phei chu an biak pui ber a ni. Zan lama nuam chên chi an ni a, zan rei lai ber kût a hman chu an tihâwm rëng a ni e.
The Philocalian Calendar AD 354 chuan he Krismas ni hi Krismas lawmna ni ah a lo dah a, tin, Isua pianna niah dah a ni bawk a, chu chu John Chrysostom-a chuan dan anga hman chhunzawm chhoh zel tak thu a lo sawi bawk. He December ni 25 na ni hi Pagan (milem be mi) te kût hman thin atanga lo chhuak niin a lang ta ber anih chu.
Isua Krista pian kum leh pianna ni Bible pawhin a thukru tlat mai hian awmze thûk tak a nei a ni ngei ang? Pathian hian Amah lem te siama chibai bûk hi a duh hauh lo va, ti lo turin min hrilh. Milem bemi te nena inpawlh chuata amah chibai bûk te pawh a duh lo a ni ang nge, ni pawimawh zâwk – Chawlhni te hliah khuhtu atan a chang palh ang tih te pawh a hlau a ni ange heti taka tunlai khawvel finna pawhin a hriat theih tak tlat loh chu!
Fapa peka kan awm avangin i hlim ang u
Hla phuahtu Vankhama’n ‘Krismas’ tih hla a lo phuah chang 2-na hi kan tarlang leh lawk teh ang:
“A lawm nan zaimawi tinreng leh,
Ei leh bâr kan neih apiang nen,
Hmuakin lenrual lungduh te,
Kûtpui awmni kan kham,
A pianna leh a awihhla reng,
Van lal chhung chhuaka’n lai thuril,
Hmangaih mihringte hnenah
‘Rem leng se’ tih a lo ni.”
Krista pian kum leh ni ah hian buai vakna tur a awm lova, thudik erawh kan hria anih chuan sawi chhuah tih tur a ni hek lova. Helai hla thuin a sawi ang hian, ‘Hmangaih mihringte hnenah remthu leng rawh se’ tih anih ang hian he kûtpui hlim leh lawmna ni hi remthu lênna ni a kan hmang thei anih chuan a tha ber chu a ni mai.
Ei leh bâr tur kan neih tinreng nen, kawrmawi leh thiltha tinrengin kan phâk tawk ang theuhin kan tana Lal lo piang chu lawm turin inbuatsaih ang u.
Isua Krista lo pianna hi he hla phuahtu hian ‘Van leh hnâwlhnu lei sual kar, saui lo tanna kha” a tih angin, mihring leh Pathian inrem thei tawh lo, kan inrem leh theih nan a ‘Saui’ lo tanna kan lal Isua Krista ngei kan tâna a lo kal hi kan theihtawpa kan lo lawm hi kan tih tur a ni.
“Kan ei, kan in, Krismas se…Hlimin min awmpui ang che” tih hian duhsakna i inhlân vek ang u!