- Rempuia R. Lutmang
Mizo tawng ziah dân kan sawia ‘thlûkna’ kan tih rêng rêngin ‘a ri fân chhinchhiahna’ kan sawi a ni; chutiang bawkin ziah dan bîkah ‘thlûk’ kan tih chuan ‘a ri fân’ chauh kan sawi. A rîk fân dân a inchen kher lo thei, a inchen leh chen loh lamin a hril lo, ‘thlûk’ a ni mai. Mizo tawng ziah dânah hian thlûkna hi chi khat chiah kan nei a, chu chu Sap chuan ‘circumflex’ an ti, in chung lem chauh hi a ni, a bâk kan nei lo.
circumflex: â ê î û
He ‘circumflex’ hi thlûk dân chi hrang hrangah kan hmang zai a, miin an chhiar sual dâwn loa kan ngaih phei chuan a ri fân nazawnga dah ziah kher pawh a ngai lo tih a ni; Bible-ah erawh chuan a ri fân tawh phawtah an dah vek. Chi khat chauh pawh ni mah se a nazawnga hman chu—a ziaktu tan mawi thei viau bawk mah se—a chhiartu tan mit tihahtu mai a nih theih châng a awm.
Mi thenkhat hian hnam hrang hrang thlûkna pûk chawpin ziah rân buai an chîng, Mizo tawng ziah dan pangngaia thlukna awm chhun hmangtute hi thlukna hmang thiam loah min chhuah lek lek ta mai. Hetiang thlûkna pûk chawp hi Mizo tawng ziah dânah a tel lo a, mi mal tih dân mai a ni; thahnemngaihna rilru pua hmang an ni ngei ang, chu pawh chu ni se MBSE leh BSI lamin an hman miau loh avangin Mizo tawng ziah dan tia sawi theih a ni lo.
An pûk chawp thenkhat, thlûkna (diacritic) chu hawrawp nen entirna siam ila:
acute accent: á é í ó ú (French)
grave accent: à è ì ò ù (French)
umlaut: ä ö ü (German)
tilde: ã (Portuguese); ñ (Spanish)
breve: ă ĕ ĭ ŏ ŭ (Latin)
ring: å (Scandinavian); ů (Czech)
macron: ō ū
Hetiang thlûkna chhinchhiahna chi hrang hrang hi Mizo tawng ziah dâna tel emaw ti tâwk kan awm ta nual a, tel se ti pawh an awm thin; mahse, a tel lo. Chanchinbuah chuan kan neih that ber pawl, thla tin chhuak chanchinbu, Lengzem hi hetiang thlukna chi dang rawn ‘introduce’-tu an niin ka hria, hemi atang hian mi thenkhatin Mizo tawng ziah dana tel tak tak emaw an ti ta hlawm a ni mai thei.
Ka han tar lan ang chi pawh kha thuziak apianga hman kim biai tum an awm em maw tih tur a ni—mi thenkhat thuziak han en hian. Thuziak pangngai ni lo, lam rîk dân tur ziahna bû bik te, dictionary te, linguistic lam thil ziahna bîkah te chuan hmang se a awm viau; lehkhabu pangngai leh thuziak pangngaia tial buai zel mai chu a fuh lo deuh ang.
An hman dan pawh hi a rik dan dik tak chhut lem loa hmang ‘risk’ an ang hle. Hmang ‘risk’ ka han tih khi mi thenkhat tan a na deuh mai thei, ‘acute, grave’ hi chu an hmang ‘risk’chuan a lang, a rîk dan dik chu Google lamah ngaihthlak tur a awm.
A chhera chher an awm, thahnemngaihna thil a ni. Rev. Zairema khan a chher a, ‘tone marker’ a vuah. ‘Kan Bible Hi’ tihah khan a thlukna hman a sawi fiah hmasa vek a, chi hrang hrang hmang mah se, a ri fan nazawnga a dah zel loh avangin chhiar a hahthlak hran lo. ‘Pi Pute Biak Hi’ tihah hian a enpuitu thuziakah ‘Zairema fonts’ tih kan hmu a, a phek hma lamah ‘Zairema Spl. Fonts 12 point’ tih kan hmu bawk. Ani hian thlukna a duh uluk a, a hnuaia kawm ngil ngel thlengin a hmang.
Rozama Chawngthu pawhin thlukna chi 8 a hmang a, a chher chawp bawk niin a lang, triangle lai âwng te, a âwng lo te, a letling te, a sîr deuha thai kawm te a awm. Ani hi chuan, a tira kan sawi, a ri fan chhinchhiahna kan tih kha a rawn thiat a, a ri rangah pawh chhinchhiahna a siam. Hêng pawh hi thuziak nazawnga hman chi a ni lo, ani pawh hian tawng rik dan tur chungchang a sawi chhuahnaah chauh a hmang niin ka hria a, chu pawh thumal lam rik dan tur dik kan hriat theihna tur ang chi zelah niin a lang. Tawng thluk dan tur dik hriat a awlsam phah a, a tha hle.
Kan mi thiam zingah a chhera chher chawp mi pahnih kan han sawi lang a, mi dang pawh an awm mai thei, heng thil hi ka sawisel lo a; amaherawhchu, thuziak pangngai leh thuziak nazawnga hman tur em maw kan ti palh mai ang tih a hlauhawm. Sawi tak ang khan, dictionary-a a lam dan tur dah telna ang chi te leh tawng lam dan dik inzirtirna lama hman chi a ni a, a nazawnga hman tur a ni lo ang ka han ti a ni.
Tuna kan hman pangngai ‘circumflex’ baka mahni duh thua mi thenkhatin an hman rim deuh chu ‘acute accent’ leh ‘grave accent’ hi a ni a, hemi pahnih hi Mizo tawng thluknaah awm tel se ti an awm nual. Kan hotute hian an telh dawn nge dawn lo, kan sawi phak a awm lo na a, a awm chhun ‘circumflex’ pawh ‘miin an chhiar sual venna tur’ tih a nih chauh laia a chi dang telh belh chu kan chhangchhe lutuk ang em tih kha ngaihtuah a ngai ve a. Kan tawng ziah dan kan tihpar chhuai mai zawngin a fel lo deuh ang tih sawi chhuah pahin, heng thluknate hi Mizo tawng ziah dan pangngaiah a tel chiah lo ka han ti pah a ni e.