Mipuite’n kan phu tawk roreltu kan nei thin – tih hi a dik lo

  • L. Sailo

‘Mipuite’n kan phu tawk roreltu (kan mi thlante) kan nei thin’ tih hi mi thiam fu fu ni awmte pawh hian, Democracy ram kalphung ve reng ni awm tak hian an sawi leh nulh nulh thin a, a mak hi ka tia! A dik loh nasat vei nen! Hei hi Democracy ram kalphung ve reng ni loin, Democracy kalsualna, keini ram angahte chauh hian a dik angte pawhin a lo lang thin emaw ni!

Kan ramte ang Democratic Republic ramahte hi chuan mipuite hi ram roreltu kan ni sa a. Keimahni lo ram roreltu dang he ramah hian an awm thei lo. Kan mi thlante hi kan aiawha ram roreltu an ni lo a, kan aiawha ‘mipuite ram rorelna thu’ viltu leh a taka ram kaih-hruai nan kengkawhtu erawh an ni ve chauh.

A nih mipuite hian ram ro kan rel em ni? Engtin? Kum 5 dan-a vawi khat vote kan thlak keuh thin ringawt hi chu a eng zawng pawhin ‘ram rorelna’ chu a ni hlawl si lo. Mipuite hi, he ram roreltu kan nih dan chu hetiang hi a ni – (1) He ram a independent hlim khan, kan ram hi mipui rorelna ram ni tur leh, a inrelbawl dan tur zia-rang pawh mi thiamte’n an duang nghal a. Chu mi thiamte duan chhuah (ram danpui – Constitution) chu mipuite’n a tha tiin he rama hman turin kan pawm a. Tichuan he ram hi, mipuite rorelna ram, a inrelbawl dan tur pawh mipuite pawm tak ram danpui ang zel tur a lo ni ta a. Chuvangin, he ram danpui (Constitution)-a thu inziakte pawh hi, ‘mipuite ram rorelna thu’ a lo ni ta bawk a ni. (2) Mahse chu chu mipuite’n direct-a kengkawh a, ram kai-hruai loin, a taka vil a, ram kaih-hruai nan-a kengkawh turin ram rorel khawl 3, Executive, Legislature leh Judiciary-te kan din ta zawk a. Tichuan he mipuite rorelna thu (Constitution) hi, dik tak leh a nih dan tur ang taka kan ram rorel khawl 3-te’n a taka an kalpui hian, kan ram rorelna chu ‘mipui rorel’ a lo ni ta a ni. A kalpuitu leh a kengkawhtu hi mipui ni loin, he ram rorel khawl hi ni zawk mahse, mipuite duh dan leh pawm tawh (Constitution) anga he ram hi kalpui a nih miau chuan, chu chu mipui rorel a ni lo thei lo.Chutiang tak chu mipuite hi he ram roreltu kan lo nih dan chu a ni. Hei vang hian, he ram mipuite tih loh ram roreltu hi mi dang an awm thiang lo a, mipuite phu tawk chu kan ‘ram rorelna thu’ (Constitution) leh a hnuaia a tihfiahna dan siamte anga ram kaih-hruai hi a ni.

Tichuan, he ram rorel khawl 3 zinga 2, Legislature leh Executive-te hi kan aiawha va chelha, mipuite duh dan (Constitution) anga ram va kai-hruai turin (an duh anga va kai-hruai tur ni loin) mipuite’n RP Act hmangin kan mi duh zawng kum 5 danah kan thlang ta thin a. Legislature hi mipuite thu (ram dan pui constitution)-in a sawi leh a tinzawn chhungah vek, a taka hman theih tura a chipchiar-a, a tihfiahna dan (Acts, Rules, Regulations, Codes ., ) siamtu (Parliament leh Legislative Assembly members-te) hi an ni a. He’ng an dan siam khawi lai mah hian mipuite ram rorelna thu hi a kalh thiang lo a. Chuvangin an dan siam leh an thu pass apiang hi dan lam mithiamte’n mipui rorelna thu (Constitution) a kalh em, kalh lai a awm em tih an enfiah hmasa ziah thin reng a ni. Tichuan an dan siamte chu ram danpui leh a tinzawn mil leh thlawp zawng hlir an nih avangin, he ram danpui mai bakah chu’ng a hnuaia dan siamte thleng hian ‘mipuite ram rorelna thu’-a pawm an ni vek bawk a ni.

Executive lam thung hi, Legislature lam anga dan siamtu ni loin, he’ng dan (Laws)-te ataka ram kaihhruai nan-a va kengkawhtu (ram roreltu ni lo) an ni thung a. Chuta thuneitute chu mipuite mi thlan, MLA ho zing atanga mi ruat (kan State-ah chuan mi 12)-te an ni a. Chu’ng mite chu Chief Minister leh a hnuaia Minister hote hi an ni.

Judiciary lam hi chu, mipui thlante’n va chelh loin, dan lama mi thiam, tawn hriat ngahte’n an chelh thung a. Anni hi, he ‘mipui rorelna thu’ (Laws) hmanna kawng engkimah, hriat dan inang lo leh thu inchuh a lo awmin emaw, thil thalo eng pawh a lo thlenin emaw, he’ng ‘mipuite ram rorelna thu’ Laws mit atanga lo zir chiang a, Law zawm tha leh zawm tha lote buk a, a zawm tha zawk lam lo dah chungnung a, thiam chan tir a, a zawm tha lo zawk / bawhchhetu lam thiam loh chan tir a, a hremna tur thlenga dan anga thu tawp siamtu an ni a. Judiciary-a mite chu, District Court, High Court leh Supreme Court-te hi an ni. He’ng ram rorel khawl 3, Executive, Legislature leh Judiciary-te hi, ‘mipuite ram rorelna thu’ (Laws) hnuaiah chuan, anmahni hna chanpual chin theuhah thuneihna tawp nei an ni vek bawk a ni.

Hetiang tak hi a ni kan ram danpui leh a hnuaia a tihfiahna dan siam (Laws)-te hi ‘mipuite ram rorelna thu’ an nih a, chuvanga ‘Dan chunga leng tumah an awm thei lo’ tihte pawh a lo chhuahna chhan! Ram dan chu, he ram roreltu ber mipuite ‘ram rorelna thu’ ni miau hek, a chungah enge / tunge leng thei reng ang? Hei vang bawk hian a ni, kan ramte ang Democracy ram hi, ‘Dan rorelna ram’ an lo tih thin chhan! ‘Dan (Laws) rorelna’ tih chu, ‘mipui rorelna’ tihna a ni; Laws chu ‘mipuite ram rorelna thu’ ni miau hek! Ram dan chu ‘mipuite ram rorelna thu’ a nih avangin, thubuai hla buai awm nikhua chauh-a chelek tur emaw ti loin, ram chhung thiltih kawng engkima zawm tur leh chelek tur a ni zawk tih pawh a chiang awm e. A chunga thil awm dan sawifiahna atangte khian kan mi thlante hi ram rorel tura thlan an ni lo tih leh, chu ram roreltu dinhmun luahtu pawh an ni miah lo tih pawh kan hrechiang thei awm e. Kan mi thlante chu, mipuite’n ram rorel khawl 3 kan siamah a hnar kaitu pawimawh niin, ‘mipuite ram rorelna thu’-te vil a, chumi mila a tihfiahna dante siam a, a taka chu’ngte chu ram kaih-hruai nan-a kengkawh tura thlante an ni. Tichuan heng ram rorel khawl 3-te hi, roreltu ni loin, a tawi zawngin, mipui rorelna thu (Laws) a taka kengkawha, chumi hmanga ram kai-hruaitu an ni, a tih theih awm e.

A nih mipui rorel (dan anga ram kaih-hruai) chu a tha bik em ni? Tha bik e! Mahse dan anga ram kaih-hruai that a nih loh erawh chuan, democracy ram pawh inti ila, a taka mipui rorel a nih miau loh avangin a tha thei bik lo a. Amaherawh chu ram kai-hruaitute hmahruaina hnuaiah, ram pum hi ram dan zawm zawng veka ram kaihhruai a nih chuan mipui rorel chu a takin a lo lang a. Chutianga ram kaih-hruaina tha hnuaiah chuan, ram mipui zawng zawng zingah a taima apiang, a fel leh tha apiang, a rinawm leh dik apiang dinchanna, chungnun-na leh nihlawhna a lo piang a. Thil tha lo titute tan hlawkpui ngaihna a awm lo a. Eiruknate’n lian thamin hmun an chang thei lo a, eiru loa mahni thawh chhuah atanga hausak a lo awl tawh zawk a. Chu chuan khua leh tui tha ni turin mipui rilru kawng tha lamah a hruai a, a tha zawnga intlansiakna pawh ram chhungah a rawn hring a. Chu chu kawng tinrenga ram hmasawnna bul a lo ni thin! Hei hi khawvel ram hmasawn leh hnam ropui zawng zawngte pawh an lo changkan a, an lo ropui theihna bul a ni!

Mahse kan ramah chuan chutiang ni loin, mipui rorelna tungding a, dan anga ram kai-hruai tura kan mithlante chuan, kan thlan chhan haiin, ram rorel tura thlan lal emaw an nih an inti ta zawk tlat mai a. Tichuan ‘mipuite rorelna thu’ (Laws)-te chu, a loh theih loh laiah emaw, anmahni tan pawi a khawih loh chuan emaw, an hlawkpui theihna laiah emaw, an khingpuite tan rokhawlh siamna remchang a nih hunah emawte chauh an hmang ta zeuh zeuh chauh thin a. An duh hun leh a remchang an tihna lai apiangah ram dante chu pir sawnin, an duh dan zawkin ro an rel ta zawk a. Chutianga mipui rorel nam thluk a nih takah chuan chhungrilah Democracy ram kan nihna a bo a, Democracy that bikna pawh chhawr pha loin, chu chu kan hmasawn theih loh leh kan than theih lohna chhan bulpui a lo ni ta a ni. Chutiang ram rorelna tha lo hnuaiah chuan eirukna, ruihhlo ngaih leh cancer vei tam lamahte ram puma hmahruaitu ni thamin kan zingah a hluar ta a, zirna lamah pawh IAS tling thei pawh kan awm tawh lo. Kan pi pute nun ze mawi leh tlawmngaihna nun pawhin hmun a chang tawh lo a, kan tawng leh kan hnam pawh ral thum hlauhawmah a ding ta a. Kan nun pawnlan zia pawh thuuk tak a lo ni ta a ni. Hemi atanga talchhuah theihna kawng awm chhun chu, kan rama mipui rorelna (Dan rorelna) kan tundin chauhin a ni.

Dan rorelna hnuaia awm ngai lo kan nih avangin, dan rorelna hi mipui zinga mi tam berin zawh loh nghawngkawl ni turah kan ngai thin! Hei hi a dik lo! Hei chu kan mi thlante’n an rorelna aia mipui rorelna a dinchan zawk an hlauh avanga mipui an sawithaihna mai a ni. Kan mi thlante rorelna ai hian, mipuite rorelna hi dingchang zawk ni se, dan zawm lo thei bik leh palzut thei bik emaw awm loin, tupawh a lian a te, a hausa leh rethei-te chu dan hma-ah kan inang khat tlang ang a, dan baka induhsak a awm thei lo ang a, mirethei leh mi chuanhnuaite tan huphurh tur leh phurh zawh loh tur pakhat mah a awm dawn lo. Chutih ahnekin an tan chuan mi chuanhnuai an nih hnuchhawn a, thawvenna kawng a inhawnna vek a ni zawk! Mahse kan mi thlante ram rorelna hnuaia thiltihtheihna leh duhsak bingna lo chen a, lo thanhnan tawhte tan erawh a huphurhawm ngawt ang. Mipui rorelna hi a pian loh nan engpawh an ti duh hial ang tih a chiang sa a ni. Mipui mimir tana hrehawm ber zawk chu, tuna kan ram kalphung anga mi lian hoin dan zawm lo pawha thil an tih theih bik lai a, keini tan dan zawm chung pawha thil a tih hleih theih ngai loh thin zawk hi a ni. Hei aia hrehawm leh tha lo hi a vang viau zawk!

Tichuan ‘Mipuite’n kan phu tawk roreltu (kan mi thlan) kan nei thin’ tih hi a dik lohna chu, kan mithlante hi ram rorel tura thlan an ni lo hrim hrim a. Tin, mipuite’n kan thlan chhan ang lo-a, ram dan (mipuite rorelna thu) hmanga ram an kaihhruai loh thin avangin mipuite phu tawk an tling lo a. Mipuite phu tawk chu ram dan anga ram leh mipui min kaih-hruai hi a ni. Chu chu anmahni kan thlan chhan leh an tihtur bul ber leh hmasa ber a ni bawk!

Leave a Reply

error: Content is protected !!