- Dr. C. Lalrampana
A KAMKÊUNA
Mizote hi mahni dinhmun ngaihtuah chiang lo leka khawsak ching kan ni tih mai tur a ni. Chhūngtinte hian nitin , kartin, thlatin bia kan thawh chhuah leh lãkluh zat ngaihtuah lek lova khawsak tihsana tih changkãn kan ching hle niin a hriat theih. Hei vang hian chhung tinte kan khawsak a harsat zual phahin thenawm khawveng, chhung khat laina leh neinung zawkte kan ban buai phah fo thin. Zirtirtu pakhat chuan “-Nu tling, patling, nula tlangvãl mifing pangngai ni bawk si; thlatina mahni hlawh zat hre reng chunga thla tawp apianga pawisa puk tur zawng duk duk thinte hi mi ã berah ka ngai” a ti a, a tidik hle mai. Mahni sum lãkluh zah hre reng chunga “kan indaih lo, kan harsa, chuti..khati..” tih kan chin chhung chuan mi mawl tak mahni thawh chhuah zat aia sanga khawsak ching, midang behchhana nun tum kan ni tihna a ni ber. Hetiang bawk hian khawvel sorkar hrang hrang leh State/UT sorkar zingah pawh mahni dinhmun phu lo leka khawsak ching an awm thin avangin leiba an ngah phah hle thin a ni.
KAN STATE DINHMUN VE HI?
Mizoram CM ni rei ber, term nga (5) chhung zet 1984-1986, 1989-1993, 1993-1998, 2008-2013, & 2013-2018 CM dinhmun lo chelh tawhtu Pu Hãwla pawh khan State sum indaih loh lutuk avanga deficit/overdraft awm thin sawi mawi nan- “Bat tam chu changkãnna a ni.” a ti ni khan sawi a awm thin. Khami hma atang reng khan kan state sorkar hian sum lãkluhna hnãr a neih numal loh avangin Indaih lai rēng rēng nei lovin state annual budget mil lovin kan khawsa thin niin a lang. Ministry chelh lai apiangin overdraft engemaw zat an hnutchhiah thin nia a lan avangin State sum bã (overdraft) a inhnãwk khawm a, tunah phei chuan kan tlusawp (collapsed) a ni ta ber mai! Hei lo liama Zoram Srilanka hi a awm thei dawn chuang em ni? tih hi ka ngaihdan a ni. Lãwm lutuk avanga tap ni lovin, a lungchhiat thlak êm avang zawkin ram thianghlim Jerusalem khawpuia tahna bang (Wailing Wall) kuah chunga tah vawng vawngna tham a ni ta. Heti chung hian zah nachang lah kan hre lem lo emaw ni? Term nga zet lo sorkar tawh thinte pawh khan an sorkar chhung zawng khan overdraft sut kian tumna tak tak nei chuang si lovin tuna takah- “Sum dinhmun kan siam tha thei” an tileh hnu hnawh nite’n sawi a awm thul. That loh theih lohna bãwm hung thei ninawmte’n sawi a awm mek bawk; a hma zawng khan hetiang bãwm hi lo hun daih tawh ãwm tak tihte min ngaihtuahtir rum rum a. Zu chhiah tling khawm tlēmtē avanga overdraft bo ta duak thei tur erawh a nih loh hmel bawk si? Khua a va’n var lo tehlul ēm! Pu Laldenga (L) khan -“Mi thil tithei lova inngaiin engmah an tithei ngai lo” a ti e, an ti thin. A dik viau mai thei. Vawiina kan ram hruaitute erawh chuan thil ti theia inngaiin-“Kan sorkar chhungin chhung tinah cheng nuai khat theuh kan sem ang emaw, nuai thum theuh kan sem ang etc.” tihte an sawi niin sawi a awm bawk. Kei erawhin chiang takin ka hre ve lēm lo. Mahse, vawiin thlengin chutiang chu a tak hmuh tur a la awm lēm lo a nih hmel hle. Chutih lai mekin thenkhatin -“Annual budget-ah ration buhfai leina an dah theih chuan sum chang thei thlai leina tur pawh kan dah thei, d..a..h…dah a ni mai: emaw kalphung thar kan mamawh, danglamna hi kan zawrh a ni.” etc. an ti, tih thãwm thang sawite a awm bawk. Chutianga thlai thar leina tur sum Annual Budget-a dah theia kalphung thar nei, danglamna zuar theia inngaia insaipuk thinte lah chuan Sorkar hun tih an nei hlei thei si lo a nih hmel! Sorkar mial pawh lo ni ta teh reng se, tiamthu sut hmang, lēm ang der thiam iang kan politician val rualte hian a tak hmuh tur an nei leh ngūt ang em? tih chu chhut tham fe a ni ngei ang. Chutih laiin Zoram mipui lah hi bum fin zawh rual kan ni hek lo; kan tlūkna ngaiah bawk kan tluleh mai thin si ale! Eng tikah tak kan Zoram hian din chhuah hun nei ve ang i maw?
ENGZÃT NGE KAN BAT?
Tarlan tawh angin kan state hian mahni thawh chhuah phū tãwk aia tam hman ral (overdraft) a ngah hle a; Reserve Bank of India (RBI) phalna leh hriatpuinain 2015-2023 thleng hian Open Market Borrowing (OMB) atangin Zoram Sorkar hian vawi 8 zet sum a puk tawh a, a puk tawh zawng zawng hi vbc 840 niin Reserve Bank of India (RBI)-in puk a phalsak zat chēng vbc 990 atanga a puk tawh zat hi paih chuan chēng vbc 150 chiah puk tur a la nei tihna a ni. Kumin pawisa kum kal mek July 21 & August 2, 2022-23 chhung lek pawh khan vawi 6 zet RBI ataangin a puk hman a. Tichuan, a leibã (overdraft) tling khawm tawh zawng zawng hi ₹. 256.396 vbc a tling tawh a ni. Kumin pawisa kum kal meka kan annual budget kha ₹.
12, 290.63 vbc singkhat sanghnih zahnih sawmkua leh nuai sawmruk pathum chiah a ni tih kan la hre theuh ãwm e. Ngaihtuah zui peihte tan chhūt zui mai ni teh se.
KAN CHANGKANG EM?
Kan CM hlui zahawm tak Pu Hawla’n -“bat tam changkanna” nia a sawi hi a dik leh dik loh chu kan chhūt thiam tlang mai awm e. Mahni deh chhuah mil tawk aia tam uchuaka khawsakna hian changkãn ahnekin harsatna tinreng min thlen mek zawk a nih hi! Mizoramah Sorkar hnathawk zawng zawng mi 49624 awmin mipa 34255, & hmeichhia 15369 an awm mēk a. Sorkar hnathawkte hian supreme Court ruling angin a hun takah hlawh an lãk hleih theih tawh loh bakah an Dearnness Allowances (DA) pung, GPF (NRW), MR bills an hmuh that theih tawh loh bakah Pension benefit; pension salary; contractors’s bill etc.tang khawm a tam ēm avangin changkãn a hnekin chhungkaw tam tak khawsak a nghawng buai zo vek a; Financial institution hrang hrang atanga loan late’n an rūl tha thei bawk lova harsatna tam tak kan hmachhawn mek zawk a ni. Sorkar leh mipui an innghahtawn tlat avangin inhlawhfa, kut hnathawk leh sumdawnna kawng hrang hrang hmanga ei zawngtute’n an tuar mek bawk a, state sorkar ngei pawhin development a kalpui thei lo a ni tih chu a chiang viau niin a lang. Chuvangin, ‘bat tam changkanna” tih tawngkam (phrase) hi sum bãwm ngai reng atanga rulh leh ngai tho a nih chhung chuan awmze nei lo, thu satellu mai a nih hmel hle.
A TLÃNGKAWMNA
Sorkar pawh hi chhungkaw lianpui ang a ni a. A sum thawh chhuahna hnãr ber pawh a ram mipuite chhiah chihrang hrang pek khawm atangin a ni. Mipui chhiah pek tling khawm chu Sorkar chuan awmze mumal taka enkawlin a ram mipuite thuam (develop) nan bawk a hmangleh thin a ni. Chuvangin, ram mipuite leh Sorkar hi lak hran theih loh innghattawn (interdependent)-a nung leh khawsa kan nih avangin a ram mipui thawh chhuah Gross State Domestic Product (GSDP) mil lo lēka a khawsak chuan leibã sum puk (overdraft) a awm ngei ngei thin a ni. Tuna kan leibã ₹. 256.396 vbc tling khawm mek bak hi kan la bat belh zel a nih phei chuan kum tawpa sorkar thar lo piangleh tur tan pawh hian sutkian mai huphurhawm tak a ni ngei ang. Kan bat tam ēm avangin kawngpui tha, kawng chhawng, lei verh, zirna tha, hriselna tha, traffic jam free city, smart parking, smart marketing system (SMS) tha, tui leh eng hniang hnãr kan nei thei lova ram mipuite’n kan tuar tlawk tlawk mai niin a lang. ‘Hetianga chhuanmang Rorêla kan kal fo chuan kan state hian dinchhuah hun a nei dawn lova, a tawpah chuan engemaw inherdanglam thutna (revolution) hi a la hmachhawn mai ang em? bengsika ngaihtuah tham a ni ta e’ tih chu tu huat atan ni lovin, tu emaw ka tihna bik ni hek lovin, keima mimal ngaihdan leh hmuh dan, ka irãwm atanga chhuak ka rawn nikang mau puah chhuahpui ve phawng phawng mai a ni e . “Zoram tang fan fan, Zoram tang fan fan; Hun a liam hma hian.”