- Mahmuaka Chhakchhuak
Prof. Chawngkhuma Chawngthu chuan a lehkhabu pariatna atan RAMHUAI NGAM LOH KRISTA PASALTHA THANGBAWNGA tih chu a han ziak leh ta a, Kohhran leh khawtlanga theihtawpa inhmang chunga hetiang lehkhabu a han buatsaih leh thei hi a lawmawm hle mai. Amah nen hian tumkhat programme kan hmang tlang tawhin chumi atang chuan kan inngaina chho ta hle mai a, chanchin kan inhrilh tawn rengin mi ngainatawm tak a nihna pawh hi a hrechiangtu pakhat ka ni ve ngei awm e. Kum 2001-ah khan Ph. D Degree pek a niin kum 2019-ah Professor Title a hlawhchhuak leh bawk a, Govt. Siaha College-ah zirtir hna thawkin chumi atang vek chuan kum 2021 khan full pension-in a chhuak ta a ni. Thu leh hla lamah hian a tui hle a, a kutchhuak Mara Khawtlang Nun tihte, Lakher Pioneer Misionary te Sulhnu tihte, Israel leh AMFU tihte, One Minute Vietnam Vrs Mizoram tihte, Nun Kawng Hruaina tihte phei hi chu vawiin thlenga chhiar hlawh tak a ni.
Tuna Ramhuai ngam loh Krista Pasaltha Thangbawnga ngei pawh hi chhiar hlawh tak a ni ngeiin a rinawm a, chhiar manhla tak tur a ni ngei ang. Thangbawnga hi thenkhatte chuan ‘Mithianghlim Thangbawnga’ tiin an sawi kher thin bawk a, chanchin ngah tak niin Pathian rawngbawltu Mizo tam tak zingah a langsar ber pawla chhiar tel ngei ngei chi tur a ni. Pu Chawngkhuma’n kimchang taka hetianga a chanchin a han ziak hi vawiinnia mite tan hian thil lawmawm tak a ni a, a ziak satliah mai loin a bu chhungthu hmasa lamah hian mite’n Thangbawnga an sawi dan thenkhat tarlan niin chu chuan phek 37 zet a awh nghe nghe. Hetianga midangin an sawi dan han chhiar hian Thangbawnga chanchin tur chu a phek dang kan chhiar hma hauhin kan hre deuh ruak thei ngei ang a, Pathian mi hman tak a nih dan pawh chiang takin kan hriat theih phah bawk a ni. Chung midangin an sawi danahte chuan thilmak tak tak hriat tur a awm bawk a; Evan. K. Lianthanga’n “Tuichang lui kan tumin Thiltlang lamah a thu a, a tawngtai ta a, a han ‘Amen’ chuan Tarpho lam kamah alo awm daih” tih thu a sawi hi mak in tih ve ngei a rinawm.
Thangbawnga hi Kumpinuin kan ram an awp hma lawk kum 1870 velah khan Maite khuaah Thatchhunga leh Chhunzakawli inkarah alo piangin, Maite atang chuan Lunglengah pemin, kum sawm rual vel a nihin Lungleng khua atangin Thingsai khuaah an pem leh a, chutah chuan an chhungkua hi an khawsa hlen ta a ni. Thangbawnga tih pawh hi a hming tak niloin a hming tak chu Darthanga a niin a naupan laia an koh duatna Thangbawnga tih chu alo pu hlen ta a ni. Tin, Unau paruk zinga a upa ber niin an chhungkaw zingah Kristian hmasa ber a ni bawk. Kum 1902-ah Kristianah a inpe a, Mizoram chhim lama Baptisma chang hmasa ber a niin hetia Pathianthu a awih tirh hian a unaute chuan an hmusit hle mai a, tumkhat an ramriahnaah phei chuan a naute chuan an thlam kianga Vaihmarcha rah thei lo chu amah tih-elna atan “He Vaihmarcha hi alo rah theihna atan tawngtai la, a rah phawt chuan Pathianthu kan awih ang” an ti a, chutichuan Thangbawnga pawh chu a tawngtai ta a, zingah chuan Vaihmarcha chu alo rah ta tuar mai a, zing lama a hmin an lawh zawh vek hnuah pawh tlai lamah a lo hmin leh tuar mai thin bawk a, chuta tang chuan a unaute pawhin Pathianthu an lo awih ve ta a.
Chutia an chhungkuain Pathianthu an lo awih takah chuan Thingsai khuaah chuan kum riat chhung lai (1902- 1090) chu anmahni chhungkua chauh Kristian an ni a, mite chuan an hmusit thin hle a ni. An chhungkua chu ‘Pathian Chhung’ an ti a, an Vawkte ngei pawh chu ‘Pathian Vawk’ an tih sak bawk a, chutiang chuan nuihza siamna atan an hmang thin. Chutianga mite hmusit an tawh lai pawh chuan Pathian fakin inkhawmna leh tawngtaina hun an hmang reng thin a, Pathianthu sawiin urhsun takin hun an hmang reng thin a ni. Chutianga chawl loa Pathian rawngbawlna an neih reng avang chuan kum 1911 alo thleng meuh chuan Thingsai khuaah chuan Pathian thuawih mi sawm li lai an lo awm ta a. Kum 1914-ah chungmite chuan Thangbawnga hoin Kohhrante chuan Pathian Biak In an sa a, a dung lam hlam thum niin a vang lam pawh hlam hnih leh a chanve a ni nghe nghe. Thingsai khuaah hian Thangbawnga puzawn Hleibawra chu Lal niin dawithiam rawt avangin Kolkata Jail-ah tangin kum 1905-ah a rawn chhuak a, nimahsela a hriselna a that loh avangin kum 1913-ah chuan a boral ta mai a. Chuti chuan Thangbawnga chu Thingsai khuaah Roreltu a rawn ni a, kum 1913 atanga kum 1917 thlengin Rorelna fawng hi a chelh a ni. Chutih laiin Thangbawnga hi nupui lamah chuan a tluang lo nge a vanduai kan tih zawk dawn, nupui pathum lai a nei hman a. Pakhatna chu Kristian a nih hmain Thingsai nula Lubuki nen an innei a, fapa pakhat Zumura neiin a naupan laiin a boral lehnghal a. A nupui pahnihna hi Thingsai nuthlawi Zaneihi niin a ni nen hian fa pathum an nei a, a pathumna chu Lianseli a niin a ni nen hian fa pathum bawk an nei leh a ni.
Thangbawnga Pathian rawngbawl dan hi kalhmang fel tak a awm a; Pathian fakna hla urhsun takin a sa phawt thin a, chumi hnuah Pathianthu a sawi chauh thin. A Pathianthu sawi pawh chu tu tan pawha hriatthiam theih turin mawl mang tak takin a sawi a – Pathianthu hi lo awih ve tawh rawh u, in awih chuan vanram in kal ang a, in awih loh chuan hremhmunah in kal ang tihte, Ruk ruk loh tur, Dawt sawi loh tur, mite tih thinur loh tur tihte hi a sawi tam pawl a ni. Heng bakah hian Tawngtai a uar hle bawk a, engkim mai a tih dawnin a tawngtai hmasa phawt thin. Pathian thuawih tura mite a sawmin zu hmunahte, hmeichhe puantahna hmunahte kalin a kawm ngeih hmasa phawt thin a, chutianga a kawm ngeih hmasak chuan a hneh ngei ngei thin. Lam a uar thin hle bawk a, Pathianin Tihdam rawngbawlna a pek hi Pathian hnena midang hruaina atan a hmanraw pawimawh tak a ni bawk. Mitthi kaihthawh, Ramhuai man tihdam, Phungzawl tihdam, Tawng thei lo tihdam, Zeng tihdam, Mitdel tihdam, Bengngawng leh natna chi hrang hrang tihdamte hi Pathianin a hman dan tlangpui a ni. Hetianga Pathian rawngbawlna a neih vang hian kum sawm leh pariat chhungin Kristianah mi 4431 lai a siam hman a ni.
Tihdam rawngbawlna lamah ngat hi chuan Mizoramah a ni tluka Pathian mi hman hi an awm kherin a rinawm loh a, mihring hriatthiam phak loha tihdam rawngbawlna a neih hi sawi tur tam tak a awm. Hetiang taka Pathianin a hman chhan chiang taka kan hriat theih pakhat awm chu Pathian a rinngamna hi a ni. Tunlai huna Pathian thuawih kan tih nena in ang hauh loin a ni hi chuan engkimah Pathian a ring ngam a, chu a rinngamna chu Pathianin thiltihtheih atan a hman phah ni pawhin a hriat theih. Amah sehtu Vangvat leh Khumfate ngei ngei pawh tihlum duh loa paih mai thin zawk a nihnate hi chhinchhiah tlak a niin ‘Mithianghlim’ tih hming pu awm reng pawh a ni. Kum 1935 Feb. 2 zinglam dar sawmah chuan Rulhutkawm vangin a boral a, a boral dawnah hian “Kan Lal Isua pawh Kraws lera a thih khan ding lamah a thle a…” tiin a sawi hman chauh tihin a hnuk a chat nghal a ni. A boral hnu hian Art & Culture Depatment-in a pianna khua Maiteah “Thangbawnga Tawngtaina In” 9 Fts bialin an sa a, Paithar khuaah pawh Thangbawnga Tawngtaina tlangah Lungphun, kil thum nei, 10 Fts laia sangin an phun bawkin Thingsai khuaah pawh Lung hlai leh lian tak phunin a chanchin an ziak bawk a, Thangbawnga Hall sak a ni bawk a ni.
Thilmak tak mai chu Paithar khuaa kum 1933 Feb. 10 atanga April 6, 1934 thlenga Pathian rawngbawlna a neih lai hi amah pantu mikhual 3008 an lut hman. He Lehkhabu ziaktu ngei pawh hian kum 2009 khan Paithar khuaa Thangbawnga Tawngtaina hmuna an kal tumin a nupui F. Lianhlira ban na dam thu a sawi a, vawiin thlenga ala nat leh loh thu a sawi. Kum 2016 Jan 11 niah ngei pawh Thangbawnga Tawngtaina hmunah bawk hian Upa VL. Chhawna khup na dam thu sawiin a tiang hawl reng thin pawhin tiang hawl a ngaih tak loh thu min hrilh. Heng bakah hian kum 2015-ah Thangbawnga Mission Society an din thu a sawi bawk. He lehkhabu, phek 124 leka chhahah hian Thangbawnga chanchin leh rawngbawlna hi ziah kim sen a ni hauh lo a, chutiang bawk chuan helai hmunah hian keini pawhin kan sawi kim seng tak tak chuang hek lo ang. A bu ngei hi lo chhiar ve turin ka duhsak che a, i chhiar zawhah pawh khum mai hauh suh ang che.