- Vanlalmalsawmtluanga, Mizoram Christian College
Persian mi fing, thu leh hla thiam Omar Khayyam a kha hla a phuah thiam khawp mai. Amah kha mihring thiam ngah, mingo ho tawnga polymath (tireng thiam) an tih ang hi a ni. Philosopher a ni a, Physician (Daktawr) a ni a, van lam thil leh arsi chanchin zir mi astronomer leh Mathematician a ni bawk. Mahse hla phuah thiam a nihna hi khawvelin kan hriat larna ber a ni thung. Mathematics lamah pawh sulhnu a nei ropui hle.
Hla phuah mite (poet) hi khuarel/nature nen an inhnim hnai phian zel. Nature ngaina lo hla phuah thiam leh thu ziak thiam tak an awm thei lo a, nature hlat mihring literature lama thleng sang tak ka la hre bawk hek lo. Kan hringnun a zawhna tam tak kan neih hi a chhanna chu siamtu hian khuarel/nature ah hian a dah vang te pawh a ni mahna.
Omar Khayyam a khan hla a phuah hnem khawp mai a. Chung zinga pakhat lar tak mai, chang 75 chuang zet awmna chu Rubaiyat of Omar Khayyam an tih hi a ni. Rubaiyat hi Persian ho hla phuah dan chi khat, chang khata tlar li awm a ni a, sap tawnga quatrain an tih hi a ni. Tichuan, Rubaiyat of Omar Khayyam tih chu Mizo tawng chuan Omar Khayyam a tlar li zai tihna a ni. A rubaiyat te hi a vai hian a inzawm vek lo a, chang khat hi hla khat a ni mai a. Amah Omar Khayyam a thih atanga kum sang dawn a ral hnu pawh hian khawvelin kan la atchilh a, kan la tuipui chho zel dawn a ni.
Persian tawng atangin Edward Fitzgerald an english in a letling a, a larpui khawp mai. Ani mai bakah hian Mingo Pachal, thu leh hla lama mi ril pui pui engemaw zatin an let a. A lar zual chu AJ Arberry te, John Leslie Garner te, Edward Henry Whinfield te leh Edward Heron Allen a te hi a lar pawl an ni a. Mahse Fitzgerald-a lehlin hi a lar ber a ni. Ani hian mingo tawnga a lehlin dawn hian a bei nasa hle a. Sangzuala Pa chuan vawi eng nge maw zat a lehlin that thu a lehkhabu Hringchan Piallei ah khan a ziak nghe nghe.
Tichuan, he hla duhawm tak mai, Lersia zu thlum ber ang maia thlum leh ril hi Mizo pa, a Mizo puite tana Mizo literature ti hmasawn em em tu, IAS pachal, thu leh hla thiam, mizo tawng leh sap tawng pawh kawi tina thiam tel Sangzuala Pa (A hming tak Dengchhuana) khan Mizote’n kan zira kan lo tuipui ve atan a awt hle a. Mizo tawngin, Mizo phuah ni awm khawpa mawi leh zo veh vawhin 1959 khan kan tan a lo let fel diam tawh a ni. A lehlin hmasak zawk chu 1956 khan a ni a, chung lai chuan Sangzuala Pa hi hian Intermediate of Arts an tih, tunlaia pawl 12 kan tih ang hi a la zir a. A lehlin hmasa zawk chu Pu Sangliana leh Pu Lalvunga te chu a copy a pe ve a. Mahse ama kawl lai bera kha a ti bo ta tlat mai a. Rei fe an zawn chiam hnuah a thianpa JF Laldailova khan a lak thu leh a ngainat zia a sawi a, in pek kir leh pawh chu an nei chuang lova. JF-a khan Mizo tawng zir nan a lo hmang a lo ni a. Amah JF a pawh khan chang thenkhat chu a hnuah a let ve nghe nghe.
Fitzgerald-a lehlin atang in ka chang duh ber pakhat kan tarlang ve teh ang:
English:
Ah, Moon of my Delight who know’st no wane,
The Moon of Heav’n is rising once again:
How oft hereafter rising shall she look
Through this same Garden after me – in vain!
Mizo rendering by Sangzuala Pa:
Thlafam chan hi keizawng ka zuam lo,
Ka chung chhawrthlapui khi a lo eng leh ang a,
A riangin piallei ram hi ka chhuahsan chuan-
Hril pawh hai ve hian ka ring mang e!
Omar Khayyam a signature khi i lo hmu ru ve khiau em? Hla phuahtu dangte chuan thla an ngaih thu an chham kur ngiai nguai thin. Thla an ngaihzia leh an ngainatzia an chham chhuak thin. Mahse Omar Khayyam-a erawh hi chuan fam a chan hunah chuan zan lalnu Chhawrthlapui meuh khian he khawvela mihring awm a maktaduai tel zingah zanin chu khawiah nge zantin min thlir dauh dauh thintu Omar Khayyam kha a awm tak le? tiin hrilhhai taka amah a rawn zawn tur thu a sawi daih. A mi den dan a dang zar mai! Amah thlir fo thintu awm ta lo mi pakhat avang maia hrilh hai tak thla a han hawi hil reng tur chu thil pui tak tur a ni. Omar Khayyam a khan thla khi a thlir nasa hle a, a ngaina hle tih a langchiang em em rualin thla a inngaih tir let daih thei khian hlaphuahtute zingah rau rau pawh a danglam zia a tilang chiang fu mai.
Rubaiyat hla pumpuiin sawi a tum ber nia ka hriat chu I lei hringnun tawite hi hlim takin hmang rawh tih hi a ni ber awm e. Kan dam chhung kum, Bible in kum 70 vel nia a sawi, chakna avanga thawhrimna leh hrehawmna nena kum 80 pawh ni thei, hlo bet anga zing lama par, tlai lama vuai leh thin hi hrehawm taka hmang zo mai lovin, kan duhthlanna ngeiin hlim tak leh lawm takin kan hmang zo thei tih hi Omar Khayyam a khan min zirtir a tum a ni. Chumi sawifiahna leh entirna atan chuan zet-u zu hi symbol atan a hmang nasa khawp mai a, mahse zu va in a ruih bung bung lam erawh a sawi lo. Ethics subject lam atanga sual tinreng bul tia kan puh, ramhuai tuibur tia kan sawi zet-u zu hi literature ah chuan hlimna symbol a ni daih asin!
Kan mihrang mual liam ta Zirsangzela Hnamte pawhin Omar Khayyam a dungthul in Dam takin tih hla a phuah ah khan:
“Hringfate’n kan chan ve,
Damlai ni tawi te hi._
Thlafam zun ngaia tah reng ai chuan,
Hlimten chen zai i rel zawk ang u.”
tiin kan hringnun tawite hi hlim taka hmang turin min lo chah lawk diam tawh kha!