- HC Vanlalruata
Mizo hnam kut ropui bera ngaih Chapchar Kut hi kan pi leh pute khan a ropui thei ang berin an lawm ţhin tih chu ţhangthar bengtla lo leh hriatna tura lehkhabu chhiar tlem engemawzat tih loh chuan kan hre vek awm e. Mizo hnam damkhawchhuahna innghahna bul pawimawh ber pakhat chu thlawhhma lak (agriculture) kha a ni a, tunhma kha chuan Mizo zzawng zawng khan lo an nei a, Mizo hnam/khawtlang kha saphovin ‘agrarian society’ an tih dik tak kha a nih avangin he Kut hi a pawimawh em em a ni.
Thlawhhma la tur chuan a tirah lo vah phawt a ngai a. Ramngaw, a ţhen phei chu ‘Chhura rual’ an tih maite leh kum tam tak lêng tawhte an han vat tlu kawkalh nuaih mai a. Chu chu a hal huna hal turin an dah a. An ramngaw vah hi ‘vahchap’ tiin an sawi bawk. Chu ‘vahchap’, an hal hma a an dah/nghah ro chhung, an hal hma khan hnathawh tur awm lovin an awllen lai a lo ni a. Chu mi hun, an awlthawn hunlai chuan intihhlimna atan ‘Kut’ an huaihawt a, Chapchar Kut hi an lawm ţhin niin a lang.
Mizo hnam chanchin ziaktute ziah dan kan chhiar chuan Chapchar Kut hi Mizo mipate thi mai thei dinhmuna ding chunga him dam taka lo an vah zawh lawmna pawh a tih theih ang chu. Kut an hman hma aţangin in tinin zu an bilh lawk a, pasalţha leh pasalţha vak lem lo tlangval leh rawltharte pawhin he Kut urna atan hian ‘Kut sa’ zawngin ramhnuai lam an pan ţhin. Khatih lai hun kha chuan lal bakah a thei fate’n sial vulh bawk mah se, tlang hraina tur atan chuan a hranpa a thawhtu an awm bawk si loh chuan ramsa kah emaw awh emaw a thawhkhawm kha an tih theih leh tihdan phung chu a ni mai awm e.
An hun awl, an hun thawl, lo hal hma hun rei lote kha hlim taka hmangin an kut tih hi a chiang reng mai. Kut sa zawng zingah hlawhtling fe fe an awm laiin hlawhchham der pawh awm theih a ni ngei ang a, pasalţha sakap thei leh chutiang ni ve vak lo dinhmun chu a inthlau thei viau ang tih a rinawm. Kut zu erawh chu an inneihthlum siak ngeiin a rinawm a, an inurlawk hma phei chuan a thlum viau hlawm ang a. Rethei bakberh leh buh thar tlem fâl tih loh chuan Kut zu lam chu an uar hle thung awm e.
Chapchar Kut lawmnaah hian chutiang chuan kan pi leh pute khan hlim takin kum khata an Kut ropui ber kha an lawm ţhin a. Kan hnam ziarang leh kan hnam tihdan phung diktakin kan Kut pawimawh ber hi an lawm a ni. Hun a lokal zel a, mingohovin Mizote ram luah chin hi tharum hmang leh Kristian sakhaw hmangin an hneh a, nghet takin an awp ta a. British India ti a an sawi ţhin – India, Burma leh Pakistan an chhuahsan rualin ram hrang hrangah kan luah ramte chu an ţhendarh ta leh nghal a nih kha.
Mizo hnam zawng zawng (i ti mai ang), Mizoram chauh ni lo, Burma (Myanmar), East Pakistan (Bangladesh), Assam, Manipur leh Tripura a awmte chu rei lote chhungin Kristian sakhua betu-ah mingo hovin min siam ta a. Khasi leh Garo te leh hnam dang dang Kristiana an siamte chu an hnam ziarang kalpui thei-a an chhuahsan laiin keini chu kan kohhran hruaitu hmasate thikthu chhiat avangin pi leh pute nuna kir leh min khap ta bik a, kan rimawi chhepchher pawimawh ber khuang leh sekite khapin (khuang hi chu a hnu-ah biakin chhunga lakluh leh phal a ni), kan Kut hman thlengin an khap ta a nih kha.
Kan sakhaw ţawngkam zawng zawng an ti-Sap (Anglicized) vek mai pawh ni lovin, kan kohhran hruaitute chuan kan hnam nun pawh khawthlang tihdan zulzui veka kalpui (westernized) ta vek mai a. Mizo hnam zia leh nunphung chu Kristianna maichamah halral thil hlanah hlanin kan sakhaw thar kuang chhungah perek tam taka kilh hnanin mingoho thlanmualah phum a ni ta a ni. Mizo hnam ziarang leh nunphung diktak chu chhan tlak a awm ta lo hial a ni awm a sin! Kan nihna diktak chu choak ârăwn hmul tawn a ni ta e.
Kohhranin a khap nat em avangin hun rei fe Chapchar Kut pawh chu kan rimawi hmanraw pawimawh ‘Seki’ ang chiahin dan pawna hnawl (outlawed) a lo ni ta a. Hun a lokal zel a, MZP hruaitu ţhangharh tharte’n he Kut lawm leh an tihtluk pawh khan Kohhran mitmei veng em em chungin Presbyterian pastor pakhat kha Pathian hnena Kut hlan turin an sawm a nih kha. Khata ţanga tun thleng hian, hri len nasat zual lai tih loh chuan, kumtinin Chapchar Kut hi kan la lawm chho ve zel ta a. Mahse, he Mizo Kut ropui ber hi a Mizo tawh lova, mingoho rimawi hunpui (musical concert) leh kan hnam lam leh zai chawhchawrawi a ni ber. Mizo hnamzia leh mingo hnamzia changela sawi belin kan tilui ta hram hram a ni ber.
Mizote Kut lawmna-ah reng reng hian a phusa leh lawmna hmuna a tlar hma emaw mipui chhawna ţhu, thusawi phate chuan zingah kan hnam ziarang humhalhna tur tak tak thu sawi pha kan la hmu lo. Kan Mizo Kut zawng zawng hi zu leh sa nena lawm a ni vek a. Kut ni vangthla-ah zu in emaw sa ei emaw kher a ţul ti lo kan awm nual ang, mahse, kan hnam Kut hi a taka kan lawm dawn chuan chutiang taka lawm chu a ngai a. Chu chu kan ngam tawh lo a nih chuan kan Kut, a bikin Chapchar Kut hi lawm tawh lo mai ang u hmiang. Tlanchhe chunga a lema lawm atan chuan kan Kut hi a uiawm lutuk a, hnam dan dik taka Kut lo lawm ţhintu min thlahtute kha an zahawm lutuk.
A nih loh vek chuan vengtin khawtinah mahni duhdanin (Krismas ang hian) lawm ta mai ila. Kohhran leh central YMA mitmei vengtu kumhlun sorkar inrawlh hauh lohvin lawm ta ila ka zia-awm chhoh theih a rinawm. Krismas lawmna, a bikin urlawk zan leh ruaiţheh bawr vel hi tlangval leh pavalaite zu in tam hun a ni a, hemi atan hian an inchhek lawk vek tih hi thuruk langtlang (open secret) an tih ang hi a ni a. Khawi tualchhung kohhran emaw kohhran hmunpui lam emaw hian an vei tak tak kan hre miah lo zu ni a.
Masi fatute eirawngbawl huaina leh zanriah ei tuina an in ţhin tih mitsiai a hmu/hre lo dertute hian Chapchar Kut emaw Mizo Kut dang emaw a in kha an vei ta em em a ni a. Zu khap hmakna dan (Prohibition) siam ngei ngei duh a, chumi dan kenkawhna tur hmun pawimawh ber, Mizorama zu (chhe) tamna Aizawl khawpui ber fema veng ţhenkhata chengte erawh chu ngaihsaka vei zui hauh lo kha kan ni miau a. Hetiang hi hnam changkangho chuan lemchang tih bakin sawi dan leh hrilhfiah dan an nei lo.
Chuvangin, kan hnam dan ang chiah a Chapchar Kut leh kan hnam Kut dang hi kan hmang ngam lova, kan hmang thei dawn lo a nih chuan i hmang lo zawk ngam ang u hmiang. Zo nial nual, sap nial nual, vai nial nual a kan hnam Kut lawm hi a dik lova, Zofate Kut hi Zofate Kut a nih ang taka kan hmang ngam ngai tawh dawn lo a nih chuan a lawmna hi ti titawp ang u. Sorkar pawhin sum harsa chungchunga Kut hmanna atana pawisa a ruahman hi a hum thei ang a. Sorkar laipui aţanga pawisa a hnuhchhuah theih tur ang zawngin Ţhalfavang Kut tihte, Anthurium Kut tih ang reng Kut phuahchawp hi i lawm ve mai mai ang u. Zinmite hipna atana kan hman thiam phei chuan a hlawk viau ang.
Kan Mizo Hnam Kut hi tibawrhbang tawh lo ang u hmiang. Aizawl Lammual leh district khawpui hrang hranga Chapchar Kut lawm hi bansanin, a tak ramah i tla lut tawh ang u. Keimahni lem tawh bawk hian kan Hnam Kut hi lemchanna atan i hmang lul tawh lovang u. A hmalama rawtna ang khian, sorkar tum (sponsored) ni lovin (Kut lawm kan duh hram chuan) khua leh vengtinin kan duhdanin kan khua leh veng ţheuhah hmang ta zawk ila, kan hnam tan a zahawmin, kan pi leh pute pawi kan sawi a nih pawhin mipui kut a nih chuan a zia-awm zawk ang chu.