- Mahmuaka Chhakchhuak
Pipu sulhnu emaw Mizo thawnthua hmun hmingthang tak takte emaw Kumpinu hunlaia an hmun pawimawh thenkhat leh anmahni hming chawina hmunte i fang a, a hmun ngeia i tlawh duh a nih chuan Lunglei lama kal turin han inbuatsaih la i inchhir hauhin a rinawm loh. India ram pawn atangin emaw Delhi atang pawhin emaw Khawbung lam atang pawha rawn kal ni la Lungleiah hian Hotel thlenna tur nuam tak tak a awm a, Lunglei atangin heti hian a tahtawl zelin hmun kan fang thin dawn nia.
LUNG MILEM; Lung milem hi Mualcheng South ram chhunga awm a niin, Lunglei atanga 40 Kms vel leka awm a ni. Lunglei atangin Hrangchalkawn lamah kan kal ang a, Lawngtlai lam kawng zawhin Tawipui atangin khawthlang lamah Mualcheng S peng hi a awmin a hmun thleng hian darkar hnih emaw lek kal a ni. Lung milem hi tlang dung rualrem chin leh awihpang inrina laia Lungpui tohlawt pang, lei atanga 6fts vela sanga kher a ni. Mipa leh hmeichhia thudun inkarah naupang pakhat ding lai lem a niin engtik laia kher nge tih leh tute kher nge ni ang tih chu hriat a har tawh viau a ni. Buddhist emaw Hindu sakhua zuitute’n an pathian biaa bawp an khawkherh lai ang hi a ang ber a, bengbehte pawh an beh ni awm tak a ni.
Heng milem kher hi a pawnga ziah (kher) a ni a, hmanlaia hmanrua an neih that pawh a rinawm loh tehlul nen hetianga a pawnga milem an kher a nih chuan eng hmanrua nge an hman ang tih hi ngaihtuahna ti buai theitu a ni. Tin, helai hmuna Vai pathian be lai ang deuha milem kher hi Mizoram hmun dangah hmuh leh hriat tur a awm ve pawh hriat a ni lo a, a lo awm a nih pawhin a tam hauh lo ang. He Lung milem awmna ral leh lam hla ang reng tak, Thingkah ramah hian Lung lian tak inverh tlang a awm a, chumi kua bih chuan he Lung milem kan sawi mek hi chiang takin a lang thei an ti hi a mak hle mai. Kum 1960 – 70 velah khan Thingkah khuaa cheng pa pakhat chuan a hmuh ngei thu sawiin Tawipui S-a cheng Pu Aihnuna pawhin pasaltha ramvak a zuina lamah a hmuh tawh thu chiang takin alo sawi tawh bawk. Tun hnuah erawh hi chuan Lung verh hi a awmna lai hriat chian a har deuh tawh a, chiang taka hriat theih a ni ta meuh lo a, la zawn chhuah hram dan awm sela a tha viau mai. Lung milem erawh kum 2001 khan Art & Culture Department leh Mualcheng South Branch YMA te chuan a foundation siamin Lung an rem a, a kiang lawk Lungpui chung zawlah chuan In te siam a ni bawk.
TARMITA KHAWTHLIR; Hei erawh hi chu Lunglei khawchhunga awm a niin Civil Hospital kiang lawka awm a ni. Hospital tlak lama awm a niin Lirthei a lut thei lo a, kea kal a ngaiin thui lote a ni a, a kawng erawh a lungthil deuh avangin fimkhur taka kal a ngai mai thei e. Tarmita (J. Shakespear) kha Kumpinuin min awp laia South Lushai Hills leh North Lushai Hills tih ala nih laiin Lungleiah hian Superintendent-in a awm a. Chutih hunlai chuan he Lungpui tohlawt hi khawthlirna hmun atan a hmang thin a ni. A hmun hi a thengthaw tha em em a, khaw that lai phei chuan thui tak lang theiin Pakistan tuikhuah an tih mai ‘Kaptai dam’ pawh a lang phak thin. Amaherawhchu kum 1997 khan Fur laiin he lungpui hi a tliak then a, chuvang chuan a tawi ta deuh a ni.
He Tarmita Khawthlirna hmun hi vawiin thlengin hmuh tur ala awmin amah Tarmita ngei pawh hian chanchin sawi tur a ngah hle a ni. Mizote mawl laia an thiantha, hmasawnna duhtu a nih vang khan vawiin thleng hian hriat reng a hlawh a, hmasawnna lam kawnga bul tantu leh sorkar Office hrang hrangte awmze neia dintu a nihna te kha vawiin thlenga fak ala hlawhna chhan a ni.
LUNGLEI BANGLA; Lunglei khawpui chhung lam hi han fang kual nghal law law ila; Tarmita Khawthlir atanga hla lo teah amah Tarmita chenna hmun, vawiin thlenga tha taka la enkawl reng hi tlawh nghal a remchang viau mai. Sawi tawh angin kum 1891 atang khan Lunglei chu South Lushai Hills hmunpui atana hman a lo ni tawh a, Superintendent hmasa ber Maj. J. Shakespeare chuan chenna hmun tuna Bangla awmna hmunah hian In a sa nia hriat a niin tuna mi hi chu kum 1902-a sak chauh a ni. Kum 1897-a South Lushai Hills leh North Lushai Hills te hmunkhata suihfin a nih takah chuan Maj. J. Shakespeare ngei pawh Superintendent hmasa ber (The first Superintendent of the combined Lushai Hills District) a ni a, chumi hnuah Shakespeare hi Lungleia atangin Aizawlah a awm leh a ni.
Lunglei Bangla kan tih mai, Lunglei Deputy Commissioner Bungalow hi Tarmita Khawthlir atanga hla lo teah awmin hmun rem takah a awm a. He Bangla hi Heritage Site atana puan ni tawhin INTACH lam chuan Mizo hnam tana hmun pawimawh leh hlu tak a ni tiin an humhalh tha em em a ni. Mizoram pumpui chu Lushai District tih a nih taka chuan Lungleiah Sub-Divisional Officer (SDO) awmin F.C.T. Halliday chu SDO hmasa ber niin April 1, 1898-ah a rawn thleng a, thla khat lek awm hmanin May 31, 1898-ah a chhuak leh mai a. SDO rawn awm pangana A.R. Gilles hunlaia he Bangla hi sak a ni. Tichuan, kum 1972-ah Lunglei Sub-Division chu UT hnuaiah ‘District’ ah hlankai alo ni a, District hotu ber atan pawh SDO ni tawh loin Deputy Commissioner tih alo ni ta bawk a, anni chuan he Bangla hi an luah chhunzawm zelin kum 1972 thleng khan mi 51 laiin an luah hman a. Lunglei SDO awm hnuhnung ber M.K. Bezbaruah kha thla sawm chhung awmin May 16, 1972-ah a chhuahsan a, Deputy Commissioner-a rawn awm hmasa ber F. Pahnuna IAS khan Sept. 1, 1972-ah a rawn luah leh tan a, thla thum vel chu luah lohin a awm ni awm tak a ni a. Chumi hnuah chuan chhum lo chat loin vawiin thlengin he Bangla hian luahtu a nei chho ta char char a ni.
Lunglei District chhungah hian hmun pawimawh tak tak 13 lai chu INTACH lam atanga humhalh a venhim that tlat a awm a, kum 1903 vela sak tawh Sap Upa (FW. Savidge) chenna In te, hetih hunlai vel bawka sak Pu Buanga (JH. Lorrain) In te, Medical Superintendent’s Bungalow te, kum 1903 a siam Sap tuikhur te, Serkawna Baptisma channa khur te, kum 1903 a din tawh Serkawn Middle English School te pawh hi tlawh theiha la enkawl that vek an ni a. Sap Upa chenna In leh Pu Buanga Inte phei hi chu Kohhran hruaitute chenna hmun atana la hman reng a ni a, hmangaih leh duat taka enkawl a ni.
LUNGLEI HMING PUT CHHAN LUNG LEI; Lunglei khawpui kala helai hmun hi tlawh loh chuan lung a dam hauh lo ang. Lung Lei hi Lunglei khawpui chhuah chhawng lama Nghasih lui hnar, Sipai luia Lei (Bridge) ang deuha lungphek indawh kai a ni. He lui (Sipai lui) hi lui lian chu ni lem lo mahsela a khawkrawkin a chhengchhe em em a, kawr ruam thuk tak a nih bawk avang hian hetia kal theihna tura Lung dawh kai hi a tangkai em em a ni.
A lungphek hi a rek laiah 7Fts niin a kiar laiah 18Fts lai a ni thung a, lung chang chhah tha tak niin a sei lam pawh 50Fts niin a tawi laiah 24.5Fts a ni bawk. Tin, Lung lei dawhna lai kawr ruam hi 28Fts laia thuk a niin a thuk ang reng hle bawk a ni. He lung hi tuma dawh kai ni loin Khuarel a ni a, kum tam tak kal tawh atanga mihring kalna atana lo hman tawh a ni. Han sawi belh ila; Tuna Saikuti Hall awmna tlangdung phei hi sipai hmun niin Officer pathum leh sipai 250 vel an awm thin a, chu chu a hmingah ‘Fort Lungleh’ tih a ni. Chutianga Kumpinu sorkarin an luah a, kulh an siam hma chuan Vansanga, a hnua Chhipphir Lal tia hriat lai tak hian kum 1830 – 1860 inkar bawrah khan In 500 zet neiin Lunglei hi alo luah tawhin tuna Chanmari veng mawng lamah hian an sulhnu nia ngaih theih hlumbel keh them leh hmanlai thil eng emaw an lo laichhuakin an lo chhar fo tawh thin a ni.