- Rempuia R. Lutmang
Kum 2023 atanga chhiar leta kum 15 velah khan kum 20 chuang daih an ni tawh, anmahni chu Mawitea Hauhnar leh Zualtea Sailo an ni. An inkawm thin a, thil an sawi dun nasa thei hle. Eng vangin nge Zualtea Sailo pu pu lehte chu hmar lama an lo phei, “Hmar leh Sukte nek turin” tih te pawh an sawi kai thin.
Tum khat an titi laklawh laiin Mawitea Hauhnar chuan thil mak deuh mai a hre ta a, a thianpa chuan ‘engati nge’ tih hi a lam fiah lo riauin a hria a, a zawt chiang a. “Thianpa, ‘ngati nge ‘engati nge’ tih kha ‘nati ne’ i tih zel a?” a han ti a. Zualtea chuan eng danga chhang loin, “’Nati ne?” tiin a lo zawt let a. Chutah tak chuan Mawitea chuan, “Kha, i ti leh tawh, ‘nati ne’ i ti zel a nia. ‘Ngati nge nati ne i tih zel a?” a han ti leh a. Zualtea chuan, “A dik lo ‘mi?” tih nachang a hre ta a. An inhrilhfiah nghal mawlh mawlh a. Chuta tang chuan kum 20 chuang tawh chuan “nati ne” tih chu a dik lo tih a hre ve ta chauh a nih chu. A tleirawl lai zawng zawng khan ‘nati ne’ a lo ti char char a, ngaihthlak chian deuh loh chuan a lam fiah lo tih kha a lo hriat mai bik si loh a, tu ma’n a dik zawk an lo hrilh ngai lo a lo ni.
Kan sawi tak kan thianpa Zualtea Sailo ang deuh kha mi tam tak an awm, an tet lai atanga dik mang loa an hman chhoh kha, a dik lo tia hrilhtu an awm si loh chuan, he khawvel dam lai hringnun kawng chhuk chho an zawh tawp thleng thaka dik teuh deuha hmang hlen ta an awm thei. Chungte chu lo entawna, “Ka pu pawhin a ti alawm,” ti thei an lo chawr no ve lo thei lo bawk. Chutiang vang chuan a ni ang tawng dik teuh deuh deuh a lo awm ve thin ni. Chung tawng dik teuh deuh thenkhat chu ka han tlar thla thliai thliai ang a, a dik lo zawk lo hmang reng thin kan awm pawhin, Zualtea Sailo ang khan chawp leh chilha sim nghal a tha viauin a rinawm.
A hmasa zawk hi tawng dik awm sa zel a ni a, a hnuhnung hi dik teuh deuh chu a ni (‘an ni’ tih loh tur, hetiangah hian ‘an’ hman ching an tam hle, fur lai thlawh loh huana hnim aia tam an awm).
Dik Dik teuh
Kherkhiap khirhkhiap
Buarchuar buaichuar
Chiauhiar chiarhiar
Chhawnchhaih chhawmchhaih
Lepse lipse
Nichin nachin
Chhenfakawm chenfakawm
Hlahthlem hlahthlam/hlahkhem
Ninhlei inhlei
Neitu tatu
Chauh choh
Poh pauh
Veivir vaivir
Vangvatsaitial vangvatseitial
Mi thenkhat chuan, “Tawng hi a thang danglam reng a, tun hmaa dik lote pawh a dik zawkah a chang thei,” an ti thin. An sawi dik khawp mai, tawng dik lo kan sawisel loha hmangtu an pun tual tual chuan tawng dikah a chang thei teh meuh mai. Tawng dik awm sa hrula lo ‘edit’ danglam hi tawng than danglam dan tur a ni lo a, tawng tihchingpenna a nih avangin, tawng dik a nih tak tak lohna tura sawisela inhriattir (inhrilhhriat ni loin) a ngai reng a ni.
‘Inhlei’ tih te hi a rei tawh hle, Pu Buanga dictionary-ah pawh a chuang a, hmanlai khan hmang an awm tih chu a chiang. Hmanlai pawh khan dik teuh deuh hi a tam hle ang tih rin tur a ni, a hlui nazawng hi rangkachak a ni kher lo. Pu Buanga dictionary-ah tho ‘tui-bul lu’ tih a awm a, ‘tuibur lu’ tih lam fiah thiam lo atanga an intihmuh a ni ngei ang, kan pi leh pute zingah ‘tui-bul lu’ ti thin an awm a nih chu. ‘Tuibur’ ni loin ‘tuibul’ an zu leh bik chuang miah nang.
Kum 2021 kha a ni tawh ang, chanchinbua ka thuziakah ‘inhlei’ a dik meuh loh thu ka zep tel a. Messenger atangin mi pakhatin ka phone number min rawn dil hlawl mai a. Eng atan nge a tih ka zawh chuan a puin min biak a duh thu a rawn sawi a. Kei chuan ka number chu pe ta mai lo chuan, eng thilah nge min biak duh ka ti ta zel a. Ani chuan. “Inhlei chungchang i ziah kha sawipui che a duh a, kum 80 a chuang tawh a nia aw,” a ti ta a. Inhlei a dik loh bik loh thu min rawn fah dawn tih a chiang ta reng mai a, kan pute rual chu hmaichhan ni loin phone pawh ni se engtin mah kan hnial ngam dawn lo tih a chiang sa a. “A nih chu a, aw le, aw, mmm mmm,” tih baka ka chhan dawn loh avang leh, eng ang pawhin sawi mah se ‘inhlei’ tih chu a dik phah dawn chuanga ka rin loh avangin phone number kan inpe ta lo. Kum 1940 kha kum 2021 atang chuan kum 81 liam ta a ni a, kum 1940 chu Pu Buanga dictionary chhuah kum a ni a, pitar putar kum 100 chuang zingah ‘inhlei’ hmang an awm ang tih chu a chiang sa alawm.
Eng pawh ni se, an dinhmun a derthawng thei dawna an hriat avanga insawhngheh tuma tan an lak nasat ang hian ram leh hnam hmakhaw ngaiin chet han la thin chu ni teh reng se, SAWRKAR TAWHTE hi chuti takin kan hne lo tur.
A thupui “In tu kawl a fai de” tih khi chu Hmar tawnga, ‘In thlam kawt a va fai ve” tihna mai a ni a, kan thuziak nen inzawmna a nei lo. Naupan laia kan hriat kha a nia, a tawngkama khi dik pawh a dik kher lo ang, naupan lai thil hriat hi chu dik tawk lo a tam thin em mai.