- HC Vanlalruata
Kan hnam naupan vang nge, lem chang kan tam lutuk vang chu hriat a harsa ang a, Mizote’n ngaih pawimawh hmasak tur thlan kan la thiam lo hi kan khawtlang nun eichhe mektu a ni. Hnam naupan vang ai chuan lem kan chan nasat avanga tun dinhmun hi thleng kan nih a rinawm zawk. Kan hnam leh khawtlang nun kan kalpui dan hrim hrim hi mingohovin, “Sakawr hmalama tawlailir dah,” an tih ang hi a nih miau avangin hmasawn leh changkan’ hi kan harsat em em mai a ni.
Kan thupui kan luh chilh tak tak hma-in kan ngaih pawimawh hmasak tur (priorities) hlamchhiah a, ngaih pawimawh loh rih hret zawk tur kan um nasat dan hi sawiho teh ang u. MCS, MPS, MF&AS leh MIS te ang chi hi kumtinin lak a ni a. An pawimawh lo tihna ni lovin a bulţhuta hmasawnna leh mipui mimir tana pawimawh em em doctor, nurse leh zirtirtu indaih lohna nasa lutuk hi an ngai pawimawh tawk lo. Zir thiamna leh hriselna hi ram leh hnam changkanna hnuk a ni si a.
Doctor indaih lohna avanga thingtlangmi nunna chan leh hriselna kawnga harsatna tamzia hi hmuh hmaih chi a ni lova. Zirtirtu indaih loh luat avanga zirlai, a bikin thingtlang kilkhawra awmte’n an chanvo diktak an hmuh theih loh phahte hi vei ngai em em a ni a. All India Service (AIS)-ah pawh tling thei tura thluak ţha kha zirtirtu indaih lohna leh thiam loh avangin zirna ţha dawng ta lo chu tam tak an zuzi ang tih a rinawm a ni.
Chutiang zel chuan sorkar hmasa leh tun sorkar dinglai-ah pawh ţhalai infiammite tana khelmual/stadium siam leh phaitual lem phah kan uar lutuk hi ngaimawh a ngai. Ţhalaite hmakhua ngaih pawimawh hi a ţha lo kan ti lova, infiamna hi rilru leh taksa hriselna atana a pawimawhzia kan hmuh hmaih bik hauh lo. A ţangkai lo kan ti hek lova, a ţhatna kan hmuh kan hek lo. Ngaih pawimawh chu a ngai chiang a ni.
Chuti chung chuan ram leh hnam rotling leh hmasawnna hi a pawimawh hmasa zawk tih hi thliar thiam a ngai. Khawvel kan en chuan infiamna lama thei ramte chu ram hausa, changkang leh hmasawn an ni a. An ram a changkan’ a hma a sawn hnu-ah infiamna lamah pawh hma an sawn mai a ni. Chuvangin hmasawnna hi dah hmasak a, ngaih pawimawh phawt tur a ni. A ram leh a felna zawn hmasak phawt chuan thil dang pek belh tur tih ang kha a ni mai awm e.
Ram hmasawnna kan tih hian ei leh bara intodelh leh nunphung nuam leh sum tam zawk nei a; a chhunga cheng mipuite pawhin nghei hlau hauh lova ei leh bar leh a behbawma ngelnghehna (security) an neih hi a ni e, tiin sawi ta ila a fiah zo ang emaw? Ram ropui tehna tak tak chu an hmasawnna leh mipui mimir hausakna-ah a innghat miau mai a. Khelmual a phaitualhnim lem phah tam hi hmasawnna tehfungah khawi hmunah mah an hmang ngai lo.
Kum 1990-91 chhova khawvela US ram ep na ber leh thei ber Union of Soviet Socialist Republic (USSR), ‘Soviet Union’ an tih mai an ram ei leh bar/sum leh pai lama a inhawn takah khan hei hi a lang chiang khawp mai. Ram hrang hrang insuihkhawmte an darh huk a ni satliah lova, an ram economy a lo lang chiang ta. ‘TIME’ magazine-in a ziah dan chuan ralthuam siamna ‘factory’ te kha chaw leh eitur dang sawngbawlna emaw theitui sawrna atan emaw a thlak thut theih si lohva, mipui khan tampui mitthi an tawk a ni ber.
USSR President Mikhail Gorbachev-a’n ‘glasnost’ leh ‘perestroika’ hmanga a mipuite a chhuah zalen hlim khan an pawisa ‘rouble’ kha US dollar lakah chuan engmah lo mai a lo ni a. An ram economy tungding leh tura a beihna kha Boris Yeltsin-a’n chhunzawmin kawng hrang hrangah hma an lo sawn ta a ni. A hma kha chuan ralthuam ngahin sum lakluh na’n hmang bawk mah se, ei leh bar leh sum leh pai (economy) lamah an hniam ngawih ngawih thin a ni. An inhawn tak hnu hian an lo ropui leh ta.
Mizoramah hian kan mamawh hmasak ber ni a lang chu kan khawtlang nun siamthat hi a ni. Eng hi nge kan hnam tana tha a, eng hi nge kan hnam tichhetu tak tak tihah pawh hian kan la chiang lo em em mai a. Kohhran leh tlawmngai pawl hruaitu thenkhat ngaihdan nghet bur chu zu hi kan hnam chhiatna bul ber tih a ni a, thenkhatin restaurant hawn rei hi kan tu leh fate tichhe thei turah an ngai bawk. A lem ni lo, nun tak kan neih chuan zu emaw, thil ţha lem lo ni a lang dangte pawhin a tihchhiat mai mai theih loh khawtlang nun nghet kan nei thei chauh ang. Hlauh ngah hnam, hlauh tur zawng reng reng kan ni ta mai em ni tih palh awl a ni ta.
Chutiang a nih lai chuan kan thalaite leh hnathawk theite suat zawih zawihtu cancer, HIV/AIDS, zu chhe in leh awmawl natnate kan vei leh mang lawi si lo. Kan nunphung (lifestyle) dik tawh loh avanga hun lo taka nunna chan tam lutukte hi vei ngei ngei ngai a ni tawh zawk a. Chu chu kan khawtlang nun siamthatna (social reformation) bul tanna tur a ni. Lemchang chunga a phawvuaka kan hnam/khawtlang nun kan kalpui hian min tichhe thui tawh lutuk.
Sakawr tawlailir hma a sakawr dah kan sawi ang letling chiah hi kan inzir leh inzirtir dan tur a ni. Hna thawk tam tura inzirtir a chutiang zawnga inher rem hi kan mamawh hmasa a ni a. Hna thawh dan phung (work culture) ţha, thawhrim leh thawh hnema hlawh hnem lam hi kan hawi a hun ta. Tlemte zira ekzam tur ringawt thlira insawrbing avanga pass hrim hrim leh tlemte thawka tam tak hlawh tumna thinlungte hi kan paih bo a hun ta hle. Hei hi kan rilru tipiangsual a, eiruk leh hlemhletna kawnga min hruai suala min hruai botu bulpui a ni.
Fa hrin tam kan sawi uar hma-in kan khawtlang hi nausen lo piang zel turte ţhanlenna tlak a kan siamţhat a ngai. Ruihhlo ngai, chhungkua rawka titlarantu leh khawtlang tana hnawksakte leh thatchhia, chawmhlawm ngai tamna khawtlang hi tu leh fa tam tak neih a seilenna atan thil ţha a ni lo mai ni lovin misual leh hman tlak loh chher chhuahna atana ţha te mai a ni, tihte hi chhut chian a ngai. Chu chu khawtlang nun siamţhat pawimawh em emna tichiangtu a ni.
He hnam hi dingchhuak a changkang tura kan duh chuan kan khawtlang nun hi nasa taka kan siamţhat a ngai hmasa. Khawtlang nun ţha-ah chuan rinawmna, thawhrimna, taihmakna leh teirei peihna-in hma a hruai a. Kan tu leh fate chenna, pian leh seilen chhohna tlaka he ram hi siam hmasak a pawimawh ber a ni. Chumi ti tur chuan sorkar, kohhran, pawl hrang hrang, chhungkua leh mimalin bul kan ţan nghal a ngai a ni, tunah ngei hian.