- Dr. C. Lalrampana
A KAMKEUNA
Hlimna hi a pawimawhin taksa hriselna atan a tangkai hle. Mithiamte hmuh chhuah danin mi hlim thei takte hian lungna, lungphu chãwl, BP sang, thauchhia, rih luattukna, taksa rimna (stress) an nei ve ngai meuh lo niin an sawi. Tin, taksaa natna lo dolettu (Immune System) an nei tha a, an hriselin an hlim thei reng a, tuar an chhel tlangpui thin. Tin, an mu tam tlãngpui a, enghelh leh lungkham an neih loh avangin an rilru ngaihtuahna leh taksa hriselna pawhin a that phah hle thin niin an sawi. Hei bakah mihring chu a nuih vak vak emaw, hlim taka a awm thin chuan a taksa bung hrang hrangte a chet reng thin avangin insawizawina tha tak a ni nghal thei bawk. Chuvangin, hlimna hi thluak chak nan te, hriatna thazam (neuroplasticity) tichaktu atan te, boruak tha thlentu atante thlengin atangkai hle. Heng zawng zawng bakah hian pangtipeng thununtu thalbe tuihnãng (Hormones) a siamtha a, chu chuan Serotonin, Dopamine,Endorphins leh Oxytocin-te a thuam chak bawk thin a ni.
A TANGKAINA DANGTE
Hlimna hi taksa hrisel nan chauh ni lovin hringnun damchhung reilote atana kan khualzinna ramah hian inngeih dial diala kan khawsakho nan te; inkungkaihna tha; inunauna tha; inlaichinna tha; inhmangaihna tluantling; inngainatna; inzawmna tha; thawhhona tha; inpawhna tha; induhsakna; inchawimawina; inlawmpuina; inpumkhatna kan neih theih nan a pawimawh hle. Hei vang hian mi hlim, chhungkaw hlim, pawl hlim, khawtlang hlim, Kohhran hlim, ram hlim nih chu a nuam em em thin a ni. Sum leh pai, tangka rosum ngah ringawt hi hlimna a ni lova dam leh hriselna tha neih hi hlimna bulpui a ni. Chuvangin, mi hlim thei takte hi mi hausa rethei uikawm leh bawrhsawm takte aiin an vannei zawk a ni.
TU STATE NGE HLIM BER
Institution pakhat Gurugram behchhana ingbengbel mekin tun hnai maia zirchianna a tarlan danin India rama State hlim ber (happiest state) chu Mizoram niin a puang a, a lawmawm hle. An tehna (criteria) atan eng enge an hman hriat ni lo mah se a lawmawmah ngai ila, mahse, chapopuia uanpui tlãk a ni em tih erawh kan dinhmun dai mek atang hian uluk taka kan chhut a ngai ang.
Khawvel huapa khawpui hlim ber ber 40 tarlan zingah India rama sumdawnna khawpui lian pakhat Kanpur, Uttar Pradesh chiah hi a tel ve awmchhun a ni. Kanpur hi National Highway No. 2 & 25 paltlang, Delhi-Howrah rel kawngpui pawimawh Ganga luipui kamtuaka awm niin tuipui zawl atanga teha meter 126-a sanga awm a ni. Hetih lai hian World Happiness Index 2023-in khawvela ram hlim 137 a tarlan zingah India chu 126-na niin Pakistan 108; Sri Lanka 112; Myanmar 117 & Bangladesh 118-te a phak lo a ni. He index hi External Affairs Minister S Jaishankar erawh chuan a hnawl fithla thak thung a ni.
KAN DINHMUN MEK
India ram puma state hlim bera puan hian eng dinhmun nge kan dai mek? State hlim ber kan ni chiah em? tihte hi ngun taka kan bihchian a ngai hle mai. Feb. 1, 2021 vartian atang khan Myanmar chu sipai rorelna hnuaia a tlukluhleh thut avangin mahni kan zohnahthlak unaute’n inhumhimna zawngin min rawn bel a; Rajya Sabha MP Pu K. Vanlalvena’n Sept. 2022-a a tarlan danin Myanmar raltlan mi 40,0000 chuang Mizoramah awm tawhin chenna (camp) 60 sak a nih tawh thu a sawi a. Khami hnuah mi tam tak an lo luh belh tawh a; UNHCR-in Jan. 31, 2022-a a tarlan danin Myanmar raltlan Mizorama awm mekte hi mi 46,000 an tling tawh a; India ram pum huap erawh chuan mi maktaduai 1.1 an tling tawh. Hei bakah hian March 2023 atang khan Bangladesh Chittagong Hill Tract atanga kan unau raltlante chhungkaw 142 atangin mi 566 an lo lut tawh bawk a; May 3, 2023 atanga Manipur State-a chi leh chi intihbuaina (ethnic violence) avangin sahimna zawnga raltlan zo hnathlak unau mi 11,785 an awm tih tarlan a ni bawk. Tunah phei chuan raltlan hi engemaw zatin an punbelhleh tawh a ni.
Thenawm ram pahnih Myanmar & Bangladersh atanga kan unau raltlante bakah thenawm state Manipur atanga kan unau raltlante mi engemawzat kan neih hnu atanga tun thlengin Mizoram state hlim berah hian buaina hlirin kan khat niin a lang. Ruihlo tawlh ruk, ralthuam tawlh ruk, smuggling, tualthah, pawngsual, ruangchhar, rukruk, insuam, inrawk, zangnadawmna lem, nawrhna, leilawn chim, dik lo taka sorkar hna lak, Sikul/Pisa kai tur dan, contract tender dik lo, political party inchirthehna tenawm, mipui bumna dawt thuleng, Bank account inrawksak, mahni hna thawk peih lova aikal lak intihhmuh, sumdawnna lem hmanga inbumna, LSC lem hmanga inbumna, inuirena tenawm, ram inchuhna, a ruka nawhchizawrhna, mipui chanvo eirukna, mahni hmasialna, inpawngnekna thawm thangva, zu leh ruihhlo vanga thihna chanchin mawi lo tak tak hlirin Zoram hi a khat a; kan buai nuai nuai a ni ber mai. Chuvangin, state hlim bera thlan kan nih lai hian State hlim ber ni thei tura tehchhuaktu hian tehna dik leh bukna dik nen sahal a khai chiah em tih erawh ngun takin i chik theuh ang u. Sahal dik tak khai se’ng chuan he dinhmun hi kan dai phak a rinawm loh hle niin a lang.
A TLANGKAWMNA
Hla phuah thiam Pu Rokunga’n-”Mizo kan ni kan lawm e, kan tlang a thiang bawk si” a tih lai hian kan rilru erawh a thiang em? tih kan ngaihtuah a ngai ang. Zirsangzela Hnamtein- “Zonun, zonunmawi, tap tapin ka au ding zo si lo,” a tihte han ngaihtuah hian tuna kan state dinhmun dai mek hi a lungchhiat thlak takzet a ni law’m ni? India rama State hlim bera cheng mipuite a taka kan hlim lohzia leh state nuam leh hlimawm, awhawm ber a nih lohzia hi a taka hrechiangtu kan ni law’m ni? Social Media hrang hrang, print & non-print, video, visual, FB, DDK, AIR , Youtube, instagram, tweeter, leh local, regional & national papers, internet webs-ahte Mizoram chhunga thil thleng mawi lo hlir lang ta chuai chuai reng mai te, eiruknaa inhnamhnawih avanga lung ina khung thawm te; state leiba ngah ber pawl nih reng mai te, Cancer tam berna, HIV+ tam berna nih reng mai te, Zoram tlang thiang tak chunga cheng si sikserh tam berna state nih tak maite hi thil mak tak chu a ni. Chuvangin, zoram mipuite hi kan infenfiah a ngaih takzet ta. Inthlan dawn apianga ram hmangaih thar thut kan ching te, mahni insawimawi leh infak tlawr chiam chiam kan ching te, tawngkam feikibara inkhawh zuai zuai kan ching thinte hi sim a hun tawh takzet a ni tih hriain kan sim tur tam tak tarlan takte khi tihtakzeta kan siamthat a hun ta e.