- HC Vanlalruata
Hman ni lawk khan Mizoram Police hnuai a Cybercrime Police Station a thawk mithiamte’n chanchinbumite tan internet/online hmanga mi bum zawnga pawikhawihna leh dan bawhchhiatna hrang hrang chungchangah inzirna hun min hmanpui a. Keini helama hriatna nei thuk (techno-savy) ve lem lo chuan kan hre thiam kim ve hauh lo na chungin kan hriat ngai loh leh hriatthiam loh kan hriat belh ţeuh mai a. Hlawk kan inti khawp mai.
Kum engemawzat kalta-ah khan ka hmelhriat ţha ve tak pakhat, sorkar a doctor hna thawk Facebook account kaltlangin ‘messenger’ hmangin min rawn bia a. Chutah chuan sap ţawngin London hotel pakhata a thlen thu leh a phone, a pawisa dahna bag, a passport bakah credit/debit card leh a identity card zawng zawng misualin a thlenna hotel-a an ruksak vek thu a rawn sawi a. Facebook messenger aţang chauhva min rawn be pawh thei a nih thu a sawi bawk.
Chumi bakah chuan London aţanga a lo haw theihna atan UK Pound 5,000 puk min rawn dil a, a thunna tur min hrilh hma-in ka bank account number min rawn dil tel bawk. He Facebook account neitu hi phairama piang seilian leh phairama lehkha zir chhuak, Mizo ţawng ai a sap ţawnga ţawng nuamti zawka ka ngaih a nih avangin a tirah chuan ka ùksâk vak lova. Mahse, ka’n ngaihtuah chiang a, pound sterling 5,000 nei hauh lo tur ka ni tih hrechiangtu a ni tih ka hre chhuak a, phone-in ka be ta a.
Ani chuan a Facebook account an lo khawih chingpensak (hack) thu min hrilh ta rêng a. Khatiang khan Facebook a a ţhiante tam tak hnena messenger hmanga an lo thawn thu a dawng ţeuhva, a zahzia thu min hrilh ta a ni. Hetiang tho hian tun hnai khan social media a ka ţhian satliah pawh ni lo, mimal taka ka hriat leh ka kawm ngeihte hnen aţangin messenger hmangin hetiang ni chiah lo thuthawn hi ka dawng leh ta nual mai a. Ka ţhian pakhat phei chu ramdang a awm a nih avangin Cybercrime Police Station-ah FIR ka thehluhsak ta nghe nghe a ni.
He thil bikah hian Mizo engemawzat an inhnamhnawih a nih rinna lian tak a awm thei a. Keini chauh ni lo mi tam takin an dawn chu – “Ka phone thara ka Facebook page ah login ka tum lai chuan link zawng tura min puitu tur zawng turin min ti a , Facebook chuan ṭhian pahnih rawtna min pe a, nang chu pakhat i ni a, pakhat chu online a ni lo. khawngaihin i phone number min rawn thawn la, link zawng turin min pui dawn em ni,” tih vel hi a ni a.
FIR ka thehluhsak hi erawh chu a Facebook account khawih chingpensaktu hian a tihdan phung a dang deuh. Tunlai a boruaka sumdawnna chi khat Bitcoin hmanga a sumdawn avanga a hlawkzia leh rei lote chhunga pawisa a siam nasat/a hlawkzia a rawn sawi thung a. Mizoram Rural Bank peng (branch) pakhata account number leh SBI account number-te a rawn tarlang a. A tih awihawm zualna atan Mizo pakhatin video a bitcoin investment a hlawkzia a sawina bakah mingo hmeichhe pakhat, he sum peipunna a a thawhpui ni awm tak hming a tarlang bawk.
Mizoram Police-a cybercrime lam detective-te hian dan bawhchhetu engemaw zat an man chhuak tawh a. An chhui mek zingah hian bank account hmanga inbumna leh inbum tumna lam a tam hle tih an sawi. Bank account hmanga inbumna hi sawirik a tam tawhin Police lam pawhin mipui hnenah thurawn an pe tam hle tawh tih chanchinbu leh TV/radio chhiar a, ngaithla ţhinte chuan kan hria ang. Mahse, bumna hmanga an bank account-a pawisa tam tham tak lahchhuahsak hi sawi tur an la awm fo reng thova, a pawi hle.
Bank account hi sawi ta lawk ila. Mizote chu tlangmi kan nih avangin kan Mizoram chhunga bank account a pawisa dah aţangin income tax chawitir kan ni ve lova. Phaimi (tribal ni ve lo) hian man to takin Mizo bank account hi an lei ngam a. Income tax awl rùkna atan bakah dan bawhchhiatna atan an hmang thei a, dan bawhchhiat a awm hlauh chuan bank account neitu kha hrem tur a ni thung a. Fimkhur hle a ngai a ni.
Social media account (facebook/instagram) khawih chingpen pawh hi ninhlel thil ni lovin sum duh vang leh sum hmanga midang bum tumna a ni a. ‘Ringlomi’ kan tihte chauh ni lovin Kristian ţha tak anga inlantir Mizo zingah pawh an tam tawh mai a. Mipat-hmeichhiat rawngkai a invaubehna (online sex blackmail) leh chutiang deuh tho online a thlalak hmanga sum chhuhluih tuma invauna ‘sextortion’ an tihte hi Mizo social media hmang zingah a lo tam ve hle tawh a lo ni.
Hei lo pawh hi internet kaltlanga inbumna, pawisa inchhuhluihsak emaw invauna leh inruksak/inrawkna ang chi hi a lo tam hle tawh mai a. Kan bank account chungchang kimchang kan lo hrilhte, kan credit card/debit card number chauh emaw card verification value (CVV) te, kan personal identification number (PIN) kan puan/hrilh avanga pawisa hloh hi an lo tam tawh hle a lo ni. Hemi kawngah hian kan Police lamin fimkhur tura min ngennate hi ngaih pawimawh a hun a. Social media ringawt ni lo, chanchinbu, radio leh television channel rin tlakte kan chhiar, ngaihthlak leh en a ngai a ni.
Mizote hi hlawk thut, zan khat thil thu a hausak thut (getting rich overnight) duhna hian min hruaisual thui tawh em em mai a. Chiahpuam ti a kan vuah tak mai ang chi (ponzi scheme) hmanga bum zingah pawh mi challang tak tak an awm nual a nih kha. Kohhran hruaitute chuan tih ve awm loh takah ngaih a nih laiin an bãng bîk chuang lo. Kristian ţha anga inlantirte pawh hi tangka sum ngainatna leh duhãmna hian an mit a tidel nasa hle tih hi hai rual a ni hek lo.
Misual ve hrim hrim leh misual ţhankin, thawk chhuak lova tharum emaw vehthlemna emaw leh bumna hmanga an mihringpuite rawk tum hi chu an awm reng mai. Khawvel hmasawn zelah an hmanrua erawh an thlak chho ve zél a ni chauh. Hmun leh hmuna min luh chilh a min rawk leh thah duh hialte lakah hian mi tam tak tãn chuan invent a harsat chin a awm thei e. Mahse, internet hmanga inbumna leh inrawkna hi chu hriatna zau zawk hmangin awlsam taka pumpelh theih a ni.
‘Cyber’ inbumna ang chi hi chu fin hreta thil chik peih deuh chuan pumpelha awlsam taka invén theih a ni a. Ţhenkhatah chuan duhãm vang ni kher lo pawhin mawl luat vang leh thil kan chhiar tlém luat vãngin bum kan awl fo. Kan duhãm vanga bum kan tawh hi a tam hle bawk. Chuvangin, tangka sum ngainat leh duhãm luat kan bãnsan a, Police leh helama mithiamte’n tihtur leh tih loh tur an puante kan zawm chuan misual bumna kan pumpelh ngei ngei dawn a ni.