- C. Lalnunchanga
Kum 2000 (AD) hma lamin Lamsuaka hi suam hmang a nih thu bâk a chanchin hriat tur a awm lo hle a. Tun hnuah a pasalthatzia chanchinbua ziak kan hmu ta zauh zauh va. An thu behchhan ber chu kum 2001-a chhuak Pu James Dokhuma lehkhabu ‘Chhakawm Keipui Lamsuaka’ tih kha a ni a. Ziaka dah a nih chuan kum tam hnuah thu dik anga pawma, tanfunga neih theih tak a ni dâwn a. Amah Pu Dokhuma kha ka ngai sâng em em a, inthlahrung takin a lehkhabu hi a dikhlelna lai ka rawn zawng dâwn a ni.
- Rolura thlah (chhim) Lalburha khuate chi teng chu Chawraihovin an lo that mang thak a; tin, (Lianlula thlah) Savunga fapa Lalngura khuate chi teng pawh Chawraihovin an lo that mang deuh thaw a, pathum vêl an tlan chhuak a. Kum 1873 vêl khân Lalburha leh Lalngura-te khaw hnih chuan phuba an la a, Lamsuaka hovin Chawrai chu an zu run a, an khua an hal a, Lamsuaka chuan a tlem berah mi 3 a that a. An haw lam chuan Hmawrker khuaa Lalngura pa Savunga an tlawh a. A sawitu hian a hre chiang hle, keinin nimin tlaia kan chawhmeh pawh kan hriat hleih theih tawh loh laiin, ani chuan heti hian a ziak — ‘Savunga inah chuan zu an in ho a. Lalburha chu dawhthlengah meilum hnung puakin pathlang lam hawiin a thu a. A dinglam leh veilamah Savunga leh Lalzikan an thut karcheh a, Savunga chu Lalzika u Lalnguran a karcheh ve leh a… Dawhchho leh dawhthleng invuak zawmna lai chik tuar tuar khawpin an nuihkhum ta chiam…’ (Chhakawm Keipui Lamsuaka: 2001, p.14). Tichuan, hemi zâna an zu in khâwm hi Savunga tawng thlahdah luat avangin an tual thu a chhia a; Lalburha-te an haw tau va. ‘Lalburhan a ke lehlam a dai chhuah tawh lai a, a lehlamin in chhung a la rah laiin’ vauna thu a sawi ta nghat a. (p.15). Rolura thlah leh Savunga-te chu an inhmêlma ta a. Lamsuaka hovin Rawpuibawk an rawk a; Lamsuaka ho zêlin Savunga leh a fate khua — Haurunibawk, Hmawrker, Khawzing leh Pukzing te an rûn zui a.
Lalburha (chhim) khuaten Savunga-te an chin retheihzia; heti kauva insawisakna nasa hi Mizo chanchinah sawi tur a tam lo hle; tin, Khawnglung rûn tih lovah chuan Pukzing rûn hi a rapthlak ber hial bawk âwm e. Chhim leh hmar indonaah khân khaw inrûn vawi 5 kan hmu a, Lalburha leh Savunga thlahte indonaah hian vawi 5 tho khaw inrûnsakna a thleng a. Hêng an indonaah hian a puipa ber chu Lamsuaka a ni vek a. Amaherawhchu, Pu Dokhuma ziah chauh lo hi chu a chunga kan sawi Chawrawi nêna buai thu te, Rolura thlah leh Savunga thlahte inhmêlmâkna kâra Lamsuaka lo tel ve dân, an inrûnnaa thil thleng zawng zawng hi mi dang sawi leh ziak kan la hre fuh ve lo a ni. (Pu Dova thuziak hi CS Pachhunga chuan ‘Savunga Chanchin’ [Mizo Lalte Chanchin, TRI, 2012] tih a ziahnaah thu lak nan ber a hmang).
Pu Dokhuman a chunga a sawi khi thu belh chian dawl a ni em? Historian dangte ziak dân — Mary Winchester la let tura Vai lian lo chhuakte kha chhim lamah tu mah kap ngam an awm lo va, Savunga-te hian a malin an lo hmachhawn a. January ni 3, kum 1872-ah sipaiin Savunga fapa Lalngura khua an bei a. January ni 6-ah Savunga khua Buarpui an bei leh a, ni 5 an inkap a. Sipai chuan laipui puak chhawng chiin Buarpui chu an sai vak a. Savunga khuate chu an tlan darh a, an buhte, an inte an hal fai vek a. January ni 21-ah Savunga fapa Lalzika khua an bei zui zel a, laipuiin an kap leh bawk. Vai lian an haw hnuin Savunga-te chuan khua leh tui tih tham alawi an nei tawh lo va, an vakvai titih a. (A sawitute — Rev. Liangkhaia, Dr. Lalthanliana, B. Lalthangliana, Lalhruaitluanga Ralte, Lalthangfala Sailo). Chutia an chan chhiat lai chuan Rolura leh Manga thlahten an rawk ta fo mai a. (K. Zawla, Mizo Pi Pute Leh An Thlahte Chanchin, 1986, p.203) Kum 1873-ah chuan Lalburha (chhim)-te nên indo turin Savunga-te hian chakna an nei tawh lo. Savunga tupa tuna la dam, Pu Lalthangfala Sailo sawi dân leh Pu Dokhuma sawi dân hi chhim leh hmar ang hlauhva thu inpersan a ni. Pu B. Lalthangliana chuan, “Sailova fa Lianlula thlahte chanchin hi sawi thui thei an vang hle,” a ti. (India, Burma & Bangladesh-a Mizo Chanchin, p.219)
- Kum 1881 vêl khân Vandula khuaten Darchhinga hovin Pâwih khua, Bungkhua rûn an tum a; mahse, Vandula pasalthate an chesual a, an chan a chhe zâwk hle a, an hotupa Darchhinga a thi a. (Mizo Chanchin, p. 245 – 247). Hemi hnu hian Lamsuaka hovin Halkha te, Thlantlang te (vawi 2) an han rûn ve a. Halkha khua an rûnnaah hian Lamsuakan mi lu 3 leh sal 3 a man a. Thlantlang an rûnnaah hian an chesual ve thelh a; mahse, ‘Darchhinga te chetsual dân chu an nu leh pate sawi Lamsuaka te chuan an hriain an rilruah an vawng reng a,’ (Lamsuaka: 2001, p.46) chuvang chuan anni chu an chesual ve lo va, an hlawhtling hle a — ‘Pawihho chu put chhuak thei an awm a nih chuan pahnih khat lek an nih an ring a ni.’ (p.47).
Lamsuaka hova Pawih khua an rûn hi an hlawhtlin teh lul nen mi dang sawi leh ziak, Pu Dokhuma sawi chauh lo hi chu keini chuan kan hre lehpek lo. (Pu Hruaitluangan August ni 25, 2023 Vanglaini chhuakah a rawn ziak ve leh.) A dik tak chuan Pu Dokhuma ziak ang hi a nih chuan Mizo chanchinah hei aia inrûnna hlawhtling hi a awm lo mai thei. Halkha pasaltha leh Lamsuaka-te fei leh kawlhnam kenga an insual thu a sawi (p.44) te, sumdawng pa liana nen an inmal deh (p.128) dân te hi martial arts thiam takte insual ang mai an ni a. Thlantlang an rûn tuma ‘Darchhinga te chetsual dân chu an nu leh pate sawi Lamsuaka te chuan an hriain an rilruah an vawng reng a,’ a tih hi — Darchhinga-te chetsual hi kum 1881 vêl niin Pu B. Lalthangliana chuan a sawi a. Kum 1873 vêlah Lamsuaka hi Savunga thlahte lakah a chêt nat fê tawh thu a hma lawkin a sawi bawk si a, Pu Dova thu hi a inhmu thelh fo mai!
- Lamsuaka thil tihah number 3 leh 10 hian pawimawhna tak a nei a. Chawrai an rûnin mi 3 a that a; Halkha an rûnin mi 3 a that a, sal 3 a man a; silai fung 3 a nei a; a puin khuang vawi 3 a chawi a, amah Lamsuakan ram lamah thang vawi 3 a chhuah bawk a; an mi suamte 3 an ni a, anni pawh 3 an ni a; an khai hlumna tur thir kawmin vawi 3 a awh thelh. (Hei hi Pu Dova sawi dân a ni a, a sawi zel dânah sumdawng an thah atanga kum 3-naah man a ni bawk). Mi lu 10 a la a, sal 10 chuang a man a, saichal 10 chuang a kap a. An mi suam tih loh hi chu a thil tih a enga mah hi a hmingthanpui lo. (Kum 2000 hma lamin Lamsuaka chanchin hi an mi suam thu tih loh, a pasalthatzia ziakah hmuh tur a vâng khawp mai! Kei chuan ka hmu miah lo, upaten an sawi pawh ka hre lo.)
Pu Dova sawi hmangah Lamsuaka hi khawnbawl upa, pasaltha, mi hausa; silai fung 3 bâkah, thi an tih leh a nei, dâr an tih leh a nei; sial lah thawmmawl kipa thlun sen loh a nei.
Amaherawhchu, heti khawpa pa ropui leh mite zah kai hi — ‘mi lâr lo tak pahnih, mi chhe dai kil kâra mi, mual eng hmu phak lo, liankual leh vawk ek zinga khawsa leh thi beh pha lo,’ (p.125) Chaltea leh Taikhama-ten, “Pawite a bei ngam lo,” tih thu vêl mai maiin an fuihpawrh a, sumdawng suampuiah an sawm hlawhtling a. Pu Dova chuan, “A kuta rul kua zen an tum dan chu mi a nilêng lo tan chuan sawi zui tam a ngai lo,” (p.126) a ti a. Mahse, Lamsuaka hi mi a nilêng a ni ang, an sâwmna hi a lo ‘aw’ ta mai si a. Mi a nilêngah pawh chhah mep mup tak a ni mai thei — ‘anni pahnih mi alaia dawihzep leh huai lo’ (p.131) lutuk a thurualpui duh tlat hi! ‘Chala leh Taikhama, mi tu mahin an hriat loh tur leh khaw khatah fahran pawh mi langsar lo tak chu, Lamsuaka zarah ram pum mi hriat nih an hlawh phah ve ta a ni,’ (p.135).
Taikhama hming hi sawi dan a inang lo va, ziaktu thenkhat chuan Thatkhama an ti a, Aihranga ti an awm bawk. Ani hian khai hlum a pumpelh a, Syhlet jail-ah kum 10 a tang a. A chhuah hnuin an in thleng lovin a bo hlen ta a. Pu Dova hian Chaltea leh a thianpain an sâwm vânga Lamsuaka hi sumdawng suamnaa tel ve angin a sawi a. Sawi dan leh ziak tam berah thung chuan Lamsuaka hian Chaltea-te thian dun hi mi suampuiah a sâwm zâwk a ni. Tin, Pu Dova hian Lamsuaka an khai hlum chhanah Chaltea-te thian dunin an puhmawh vang, ‘a tih loh pui’ tia an puh vang niin a sawi a. Lamsuaka nuna thil pawi ber chu sumdawng a thah aiin, sumdawng an suam zinga pakhat dama tlan chhuak kha a ni ang. “A thah ve theih tâk si loh avanga nungdama a chhuak ta chu a pawi zo ta a ni,” a ti. (p.130)
- Lamsuaka-te khai hlum an nih dân: An khaihlumna chu thir kawm, nghakuai anga hmawr zum a ni a… Dawhkan chu an han phet a, a vawi khatnaah Chala chu fuh zetin thir kawm chuan a hrawkah a bat fuh chat a, a inkhai nawlh a, vawi hnih vel a leng bat bat a, a thi nghal ta a. Lamsuaka erawh chu vawi thum lai thir kawm chuan a bah thelh a. Lo thlirtu mipui chu an phu suau va. Sabual leh Darlung vela Kristian hmasa lo intithlarau deuhte chuan, “A thiante’n a lova luata an puh chhiat avang leh alet alinga a tih ni lo pui an puh avangin Pathianin rem a ti lo va, Lamsuaka chu a hum a ni,” tiin an chhuanlam a. (Chhakawm Keipui Lamsuaka: 2001, p.137-138).
Khawvel ram tinah an inkhai hlum tih kan hria a; mahse thir kawm, nghakuai anga siam hmanga an inkhai hlum an sawi hi kan la hre ngai lo va, ziakin kan la chhiar lo va, internet-ah pawh kan hmu zo lo. Khawvel khawi hmunah pawh nghâwng tâwk nei lova hruizêna an hrawka hlin a, thaw thei lova khai hi an tih dân a ni deuh vek mai. Pu Chhuanliana BVT chuan an naupan laia Lalkhuma thusawi a hriat dân chuan — Lamsuakate chu hruizen ngeia khai hlum an nih thu a sawi chiang ngam a. Lalkhuma chu Lamsuaka-te an khai hlum lai a hmuna hmutu a ni. Tin, Kristian hmasa, lo intirau deuh awm anga sawi pawh hi ngaihtuah chiang ila — kum 1899 June thlaah Khuma leh Kharate’n baptisma an chang a. Kum 1900-ah Kristian hmasa, intithlarau deuh Sabual leh Darlungah hian an awm hmanin a rinawm loh.
- Lamsuaka-te khai hlumtu chu Sapsanga niin Pu Dova chuan a sawi a. “… an khaihlum ni chuan, chu sap chuan midum pakhat pawh thirtiangin a chhun hlum,” a ti nghe nghe. (p.139). Sapsanga hming hi WCM Dundas a ni a, kum 1898-1901 chhûng Aizawlah a awm a. Kum 1912-a Mizoho Abor rama an kal khân Sapsanga hi an zu hmu a, Mizo tawng pawh a thiam a. Sapsanga chuan Mizo tam tak Abor ram chung lam, China ramri vel a fanpui a, Abor rama an awm chhung a kilkawi zui a. Midum a chhun hlum leh hlum loh hi chu tuihnih a tûl lo, kei chuan ka awih lo thuai; a chhiartuten ngaih dân kan thiam mai ang.
- Lamsuaka hi a tlan bo va, kum hnih a bi bo va, a kum thumnaah an man a, chutih lai chuan a thurualpuite chu kum 2 an lo tâng (p.134) niin Pu Dova hian a sawi a. (Mi dangin an sawi ve hriat a ni lo) Kum 1899-ah Aizawl lung in sak a ni a; Lamsuaka-te hi kum 1900-a khai hlum an ni a. Lamsuaka tlan bo chhung hian khawiah nge a thiante hi an lo dah ang? Mizo ramah lung in a awm loh avangin Lianphunga, Kalkhama, Thanghulha, Ropuiliani, Dokulha, Hnawncheuva, Pavunga, Nikuala te chu Vai ramah an thawn.
- Pu Dokhuma thil hriltu hian engkim hi, an inthut kârthlâk dân chenin a hre chiang kil kel a. Kum 1873 vêla thil thleng zawng zawng kha an zinga tela, ziaka lo chhinchhiah thlap thlap ang maiin a hre lutuk a. Savungan Lalburha a hmuhsitna, an inhmêlmâkna thu lo ni ta, “Lalburh, Rolura thlahteho hi lal emaw in nih ve ngai le? Lalah te hian in lo inchhâl ve ngawt ang e….. Nangni Rolura thlahho in hrum tumna in chal no tet tut leh in beng kawm pher phur nek nen…,” (p.14) a tih hi, kan sawi tawh angin hetiang tawngkam chapo leh dengkhawng chhak chhuak turin kum 1873-ah hian Savunga-te hi an dinhmun a chau lutuk, a hma kumin Vai lianin an khua zawng zawng an hal darh a, an um tiau zo va, khua leh tui tih tham an nei tawh lo. He thu, Lalburha a diriamna tawngkam hi Savungan an ropui lai, Vai len hmaa Rolura thlahte a phuah elna hla — ‘Nangni in chawi berum bar tur, keini kan chawi Lalneihzovin; ni tin Liando dar kan chheu el el dawn e,’ (Mizo Pi Pute Leh An Thlahte Chanchin, 1986, p.202) a tih kha pa tawngkam thiam deuhvin an phuah belh a nih a rinawm ber.
Pu Dova hian Lamsuaka chanchin ngawr ngawr rawn sawi chu ni sela, a lo en liam mai theih a; nimahsela, history hrulah, thu dikhlel deuh nena chawhpawlhin, Lamsuaka lakah Khuangchera dâwih zâwka sawiin; huaisen leh pasalthatna kawng tinrêngah Khuangchera chuan Lamsuaka tluk lo lutukin a chhuah a. Hei hian keini Khuangchera ngai sâng em emtute rilru a tina viau mai a; chuvangin, thu dik kan zawn ve hi a ngai a.
Eng pawh ni sela, he lehkhabu, ‘Chhakawm Keipui Lamsuaka’ tih hi fiction (phuah chawp) chu ni sela, thawnthu ngaihnawm tak ni tur a ni a; mahse, biography a ti miau si a; chuvangin, miten history thu dikah ngaiin, a thuziak hi thu lâk nân tak an rawn hmang fo vang tih a hlauhawm khawp mai.
Lehkhabu râwn:
- B. Lalthangliana, India, Burma & Bangladesh-a Mizo Chanchin, Aizawl : RTM Press, 2001.
- Dr. Lalthanliana, Zalen Nana British Do, Aizawl : Zamzo Offset Printers, 2000.
- F. Lalremsiama, Milu Lak Leh Vai Run Chanchin, Aizawl : Lengchhawn Press, 1997.
- James Dokhuma, Chhakawm Keipui Lamsuaka, Aizawl: J.D. Press, 2001.
- Jerome Rokima, Mizo leh Vai Chanchinbu, MUP July 2012
- Khamliana, “Lushai rama sawrkar awm tirh laia chanchin thenkhat,” Mizo leh Vai chanchinbu, October 1916.
- K. Zawla, Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin, Aizawl: Gosen Press, 1986.
- Lalhruaitluanga Ralte, Thangliana, Aizawl: Synod Press, 2013.
- Rev. Liangkhaia, Mizo Chanchin
- Tribal Research Institute, Mizo Pasalthate, New Delhi: Elephant Industries, 2004.
- Tribal Research Institute, Mizo Lal Ropuite, Aizawl: Om Om Press, 2018.
- Vanchhunga, Lusei Leh A Vela Hnam Dangte Chanchin, Aizawl: Bethesda Printing Press, 1994.