- Rempuia R. Lutmang
Hmanlai kût chi thum zînga pakhat, Mîm Kût hi Mizorama mi zawng zawngin an hmang lo, Mizoram chhim thlang lam hian an chîng deuh bik an ti niin Liangkhaia chuan a ziak. Heti lamah chauh hian an hmang e tihna phei chu a ni lo; hmun dangah an uar ve lo a, an hmang vek lem lo tihna a ni. Mizoram chhim bial leh hmar bialah pawh an hmang tho, an hman hun erawh chu a inang lo deuh niin an sawi.
Mi thenkhat chuan “Savunga Mîm Kût thla” tih an nei a, September nen a inhne rem deuh. Mi thenkhat dangin “Thitin thla” an ti thung a, an chhungte mitthi an tin thla a nih vang a ni. Mitthi an tin dawnah Mim Kut an hmang a, a thla hming putu tak zawk chu “Thitin thla” a ni an ti bawk.
Mîm Kut hi mitthi chhungte’n an chhungte thi tawh tan ei tur an pêkna hunpui a ni a, chu chu “chhiah” an ti. Tlingi leh Ngama thawnthûah Tlingi a thi a, Ngama chuan mitthi khua a zuk fang a, Tlingi chu a lo chêr em em mai a. A haw veleh loa thlai rah tha tha chu a phur hâwng a, a chhiah ta a. A hnua mitthi khua Ngama a zuk kal leh chuan Tlingi chu a lo thau mûm ta kang mai a. Chuta tang chuan Ngama chuan kum tin a thlai thar hmasa ber a chhiah ta thin a. Miin a tih dan an lo hria a, an ti ve ta hlawm a ni. A chipchiar chu “Tlingi leh Ngama” thawnthûah a awm.
Tlingi leh Ngama te hming pum chu Zâwltlingi leh Ngambâwma a ni a, Zâwltlingi hi Ralte a ni a, Ngambâwma hi Hmar a ni awm e. An sen lai pawha thlama an dah hran daih, lo mu dun leh rial thin an ni. An lo len hnuah inneih an duh a, hmeichhe lamin an rem thei ta lo a, a tlan te pawh an tlan dun a. Mizo nula leh tlangval tlan dun hmasa ber an ni awm e. “Zawltling vawn nat” tih tawngkauchheh pawh an ni atanga lo piang hi a ni ngei ang An chanchin hi a thawnthu hle a, safe tumbungrang tihte leh mitthi khaw zuk fan vel hian a tithawnthu zual a; mahse, a tak ni thei âwm lai chu a tam ve tho mai.
Khatia Ngama tih dan mi dangin an entawn tirh khan ‘Mim Kut’ hming a pu nghal dawn lo tih chu a hriat theih a. Kum tam tak hnûah, khaw hrang hrangin an entawn chhâwn zel hnûah a kût hian hming a nei chauhin a rinawm. A nihna takah chuan hetia an chhungte tana thlai thar tha tha an chhiah hi “mitthi thlaichhiah” a ni a, Mim Kut taka hi engtia lo chhuak nge ni ang tih hi zawhna awm thei a la ni tho. A chîng chhuaktu Ngama lah chuan thlai thar a chhiah a, mîm lam a lang hauh si lo. Kan ziaktute hian heta tang hian ‘Mim Kut’ lo chhuakin an sawi a, a bâk sawi tur awm ta lo chu, âwih phawt a ngai a ni ber mai.
Chhang an deng a, zu an in a, ni khat chauh an hmang. An tap nasa thin a, chhungte thihna la rei lo tan phei chuan a lungchhiatthlak leh zual ang. Mitthi ngaih hla an sa nileng thin a, an thlai thar chi hrang hrang mitthi tan an chhiah thin. An kût kha ni khat awh chauh ni mah se, an thlai chhiah erawh chuan ni thum a awh. Ni thum chhung mitthi ei tur an chhiah a, ni thum hnûah an thil chhiah ei tlâk la awm awm chu an ei thei ta a, “a thiang ta” an ti. Heta chinah hian mitthi chhungte’n an chhungte thi tate ei tur an chhiah hun kha a lo tawp ta a ni.
Chutia an thil chhiah hun a lo tawp takah chuan mitthi thlarau pawhin an kalna tur mitthi khua an pan hlen tak tak dawn ta a, an “tin” (kal bo) dawn tâk avangin “thi tin” an ti bawk. Mîm kût zawh hnu chiah kha “thi tin” hun a nih chu.
Mizoram chhim leh hmarah hman hun a inang lo. Hmar lam hmun thenkhatah chuan mim rah tan, la no laiin an hmang a, August thla bâwr velah a ni ber an ti a, an sawi dik ang em aw, Zairema ziah dan a ni deuh bik. Chhim lam Savunga thlahte chuan mîm a chang tawh tihah, a vuia a tawlh hunah an hmang thung, chu chu September thla bawr vel a ni ve leh.
Sawi dan dangah chuan Rolura thlahte (chhim lam) khan an hmang hma a, “Rolura Mim Kut thla” an ti thin an ti bawk. Mîm a la no deuh a, “Mîm kût naupang” an ti, August thla vel a ni. Savunga Mîm Kût chu ‘Mîm kût upa’ an ti a, mîm a lo upa tawh zawkin a lo chang tawh zawk a, chu vanga ‘upa’ ti an ni. Savunga hi chhim lam lal tho a ni. Chhim lam lalah hian “Rolura thlah” leh “Lianlula thlah” an awm a, Savunga hi Lianlula thlah a ni. Chhim lam ve ve an nih chu.
Hman hun inang lo hi a mak lo. Lehkhathawn an la hre lo a, phone a awm lo a, inkal pawhna lah a tha hek lo. An hman hun a inang lo nasa lo zawk ngawt kan ti thei ang. Mahse, a hminga “mîm” a tel vang hian “mîm tawlh hun” nen a inzawm ve leh tlat thung. Tuahpui leh vau vul lai daih daih te zawng a ni thei chuang lo.
Thu dang a la awm. Kawlriaua pa an tih hi a awm a, nupui a sûn a, “thi tin” hmain nupui pasal neih a thiang si lo a, neih leh thuai a duh a, a hun aia hmain ‘thi tin’ hun a buatsaih a, “Kawlriaua pa thitin thla” an tih phah ta a, chu chu August thla bawr vel a ni an ti bawk. Mi tam zawk aiin a lo hmang hma deuh tihna a nih ber awm chu.
Ngama te vanga “mitthi tlaichhiah” leh Mîm Kût chu thuhmunah lo ngai ta zel i la, rin tur dang awm ta lo chu tih ngaihna tak a awm si lo a. Chutiang chu a ni si chuan Mim Kût hman hun apiang kha “thi tin hun” a ni, thil inzawm zat a ni a, thla hrang daih a ni thei lo. A hmang hma deuh tan Mim Kut leh thitin a hma deuh a, a hmang hnuhnung tan Mim Kut leh thitin a tlai deuh. Thil inzui nghal zat mai a ni a, sawi hran theih a ni lo, han ti i la, Tlingi leh Ngama avanga “mitthi thlaichhiah” lo chhuak ta leh Mim Kut hi thuhmun a nih dan tak sawi thei an awm a rinawm loh a, kan historian-te ziah dang angin kan han sawi mai a ni e. K. Zawla chuan “Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin”-ah “Mitthi tan kût an siam a, mim a lo tawlh tawh vangin kût hmingah chuan Mimkut an vuah a ni,” a ti. “Mîm a tawlh” tih hi “mîm a châr tan tawh” tihna a ni.
July leh August hi “Pawih Thitin thla, Khawlhring Thithin thla” tia hman thin ni ve bawkin Liangkhaia chuan a sawi. July hi “Pawih thitin, August hi Khawlhring thitin” tih ang deuhin a sawi nge tih phei chu hriat a ni lo. Ani hian a hriat chian loh chu a ziak vak lo, mi thu sawi a dawn te a ziak ve bawk.
Mim Kut tiha “mîm” hi vaimim anga sawi an awm ve reng reng a. Heti zawng hian teh chhin teh ang. Tehna dik ber a ni kher lo ang a; mahse, tehna hman âwm vîng vêng tak chu a ni ve.
Mizo thil hming lam hnih (2 syllables)-ah hian a chi hrang hrang a awm chuan, a chi hrang sawina thumal hmaah a hming pangngai phel (lam khat) a awm duh hle. Hetiang hian:
Hnahkhâr – khârpa, khârduap
Lenhmui – hmuipui, hmuifâng, hmuifarial
Nauban – banpui, banzen
Zâmzo – zohniar, zolubuk, zoarchhuang, adt.
Pachang – changngo, changhâng, adt.
Papâr – pârmal, pârrual
Bahra – hrasen, hrathlum, adt.
Sârzûk – zûkpui, zûkfâng
Chhawhchhi – chhipui, chhibung, adt.
Fanghma – hmapui, hmabing, adt.
Hmazil – zilhâng, zilbuang, adt.
Antam – tampui, tamkawr, adt.
Vaimim – mimpui, mimban, adt.
Khing khi en ta i la, a hming kan pawh phel hnu chuan “khâr, hmui, bân, zo, chang, pâr, hra, zûk, chhi, zil, tam leh mîm” a lo ni ta a. A kalpui thumal kan belhbawm si loh chuan a mala hman theih loh thiau a ni. Hmazil sawina atan “zil” chauh kan hmang lo, chhawhchhi sawina atan “chhi” chauh kan hmang lo, chutiang bawk chuan vaimim sawina atan “mim” tih chauh hi hman a ni ngai lo. Chuta tanga chhût chuan “Mim Kut” tiha “mim” hi “vaimim” sawina a ni thei lo, vaimim nia ngaitute hian an hriat sual palh a nih a rinawm.
Heti hian kan ti ang: Mîm an hman chhan chu, loah mîm a lo vui a, a tawlh tawh a. Mîm chu thlai chhiaha an thlai zawng zawng aiawhin a hming putûah an hmang a, “Mîm Kût” an lo ti ta mai a ni. Vaimim nen hriat pawlh loh tur a ni ang. Vaimim pawh an chhiah tel a ni thei e, a lo tel ve meuh lo thei bawk. Eng pawh ni se, a hming putu chu vaimim ni loin mîm a ni. Mîm hi an chîng ve thin rêng em? T. Nghakliana chuan “Zoram Bâwmtu” tihah “Mîm hi vau velah an ching tlar thin a, chutianga vau vela tlar chu vaulawi an ti. Sava leh ramsa tê deuh tlântu awh nan thang an kam thin. A fang lai taka zaina hnu ni awm tak khuar hi hmân laia Liandova te unauvin an phelna lama an sihkhuarna niin an sawi,” a ti. Mîm châr tan hun laia an kût avangin, thlai dang hming aiah mîm an hmang ta mai a ni ang e.