- Mahmuaka Chhakchhuak
A HUN ; 49 – 52 AD
AN KHAW TLAWH TE ; Jerusalem, Suria rama Antiokei, Kilikia rama Tarsa, Derbe, Lustra, Ikonian, Troas, Samathraki, Neapoli, Phillipi, Thessalonika, Beroia, Atheni, Korinth, Ephessi, Kaisari, Jerusalem, Antiokei
A ZINPUI TE ; Sila leh Lustra khua ami Timothe-a, Troas khua atangin Luka’n Philipi thlengin a zui bawk a, an haw lam ah Korinth khua atangin Priskili leh Akuilate nupa in Ephessi khua thlengin an zui bawk.
Thlarau Thianghlim tirha Paula a zin vawihnihna ah hian Barnaba nen bawk zin dun leh an tum a, nimahsela Barnaba tupa John Marka chungchang avangin Paula leh Barnaba chu an inhnial ta a, Barnaba chuan a tupa ( a farnu fa ) a nih vangin duhsak taka hruai tel ve a tum laiin Paula thung erawh chuan rinnaa ala naupan deuh avang leh Perga hmuna an rawngbawlna ata an remti lo chung a kirsan avang chuan Paula chuan rawngbawlna hmuna hruai zel chi niin a ngai lo ni ngei tur a ni kal a remti ta tlat lo mai a, Hruaitu pahnih Paula leh Barnaba te chu an in then phah ta a, Barnaba chuan John Marka chu rawngbawlna dang ah hruaiin Kupra lamah a kal ta a, Paula chuan Sila ( Sila hi Juda – Christian a ni a, a hming awmzia chu ‘Lalpa khawngaihna chu unaute hnenah awmzel rawhse’ tihna a ni ) hruaiin Suria ( Suria hi mediteranean hmarchhak kil, Palestina hmarlama awm a ni ) leh Kilikia( Kilikia hi tunlai a Turkey chhimchhak lama awm a ni ) lam ah rawngbawlin a kal ta thung a ni. Helaia Paula’n Sila a hruaina chhan hi hetiang hi a ni a, Sila hi zawlnei niin Jerusalem ah a cheng a, Antiokei khua ah hian Jerusalem hmuna Inkhawmpui thu tihtluk rawn puang turin an rawn tir a, chu chu Paula nen an inhmuh tak ah chuan Paula hian a rawngbawlna hmuna kal ve turin alo sawm ta a ni. Tichuan a hma ang bawkin Antiokei Kohhran te chuan Paula leh Sila te chu tawngtainain an thlah leh ta a ni ( TT. 15; 40 ).
LUSTRA KHUA AH ; Paula leh Sila te chuan tuipui lama kal loin khawmual kawngpui dung zel ah kalin Tarsa khua an tlawh hmasa a, An zin hmasak tuma an kal tawhna hmun Derbe leh Lustra khua te an tlawh leh a, Lustra khua hi lunga an denhlumna hmun kha a ni a ( TT. 14;19,20), He khua ah hian kum nga liam ta a Rawngbawla an kal hmasak tuma ringtu thar, kum 16 mi lek Timothe-a chu a khaw mi ten an faka Pathian rawngbawl mi tak a ni tih a hriat chuan Paula chuan an rawngbawl na hmuna kal ve atan a duh ta a, Timothe-a hi a pa chu grik mi a ni a, a nu Euniki chu Juda kristian tha tak a ni. A pa hian a naupan laiin a boralsan nia sawi a ni. An chhungkua hi kristian chhungkaw tha tak niin an sawi bawk a ni. Tichuan Timothe-a chu a serhtan sak a ni a, hei hi apa jentail mi a nih vang nia sawi a ni a, a nu juda mi mah nisela Paul-a hian Juda mi zing ah chuan Juda mi anga sawisel bo a awm a duh vang pawh a ni thei ( I Kor. 9;20). Chubak ah Temple a serhtan loh chu luh phal a nih loh vang a ni.
Paula hian Juda miten khermei taka Mosia dan an kalpui dan hi a ni aia hrechiang tur an awm kher awm chuang lo e. Juda nula leh tlangvalin hnamdang nupui pasala an neih chuan an chhungte chuan mitthi angah an ngai hmiah mai thin a ni. Timothe-a chu chutiang anga thlahpawlh chhungkua atanga seilian a nih tlat avang chuan Paula chuan rawngbawl turin fit a ti tawk lo a ni. Tichuan Ikonium khua ah kalin Kohran te hnen ah rawngbawlna an nei a, kohhran te hnen ah fuihna thu sawiin kohhran te an ti chak a ni. Jerusalem khawmpui thurel – Milem biakna sa ei te, Sa thisen ei te, Sa rehhlum sa ei te, Inngaih te bansan ula, heng te hi inbansan chuan in tan a tha ang tiin Kohhran te chu an fuih a ni ( TT. 16;1-5).
Tichuan, Paula chu Lustra khuaa a awmlai chuan Thlarau Thianghlimin Asia rama thuhrilh a khap avang chuan Phrugia leh Galatia ram ah thuhril in an kal leh ta zel a, Asia rama rawngbawl zel an tum lai chuan Thlarau in rem a ti lo a, Bithunia ram lama kal an tum ta zawk a, chu pawh chu Thlarau Thianghlimin a phal lo leh a, tichuan Asia hmarthlang tawp lama kalin Aegean tuipui lawng chawlh hmun Troas khua thlengin an kal ta zawk a, Troas khua atang hian Luka’n a zui ve tan a ni. Tichuan Troas khuaa an awmlai hian Paula chuan mumang a nei ta a, ‘ Makedonia ramah rawn kal la, min pui rawh ‘ tiin a mumang ah chuan thusawi a hre ta a, Paula chuan Pathian Aw ngei ah ngaiin Makedonia rama kal tur chuan an inbuataih ta a ni.
SAMOTHRAKI KHUA AH ; Paula te chu Troas khua atang chuan lawngin an chhuak ta a, makedonia ram lam pana kalin an kal ta a, samothraki khua ah chuan an lut hmasa phawta, a hming awmzia chu ‘ Thrace ram Samos’ tihna a ni. Aegean tuipuia thliarkar, Thrace chhimlam tuipui kam hnaiha awm a ni a, Troas khaw hmarthlang lama awm niin tlangrama awm a ni a, he khua hi Paula te hian zanriah nan chauh an hmang a nih a rinawm.
NEAPOLI KHUA AH ; Paula te chu Samotharki khua atang chuan chhuak lehin Neapoli khua an pan leh ta a, Neapoli tih hi a hming awmzia chu ‘ khawpui thar’ tihna a ni. Makedonia ram chhunga lawng chawlh hmun pawimawh tak a ni. Samothraki atanga mel 65 vela hlaa awm a ni. He khua hi Paula ten Europe rama chanchintha hril tura an luhna hmasa ber a ni. He mi hmun ah hian rawngbawlna an neih thu hriat a ni lo a, chawlhnan an hmang ringawt a nih a rinawm.
PHILIPPI KHUA AH : Neapoli khua atanga mel 10 a hla Philppi khua ah chuan Paula te thian li chu an thleng leh ta a, he khua hi rangkachak laihchhuahna hmun a nih avangin khaw hausa tak a ni. Juda mipa 10 awmna ah chuan Sunagog a awmzel theih laiin helai hmunah erawh chuan juda mipa an tlem avangin Sunagog an nei lo a ni ngei ang, Paula te pawh hian chawlhni apiangin kulh pawn lui kama Tawngtaina hmun an tih ah chuan rawngbawlna an nei thin a ni. Lui kama tawngtaina hmun an neih chhan kher hi Juda ho dan anga Pathian biak dawn apianga an insilfai thin vanga remchanga an ngaih vang pawh a ni thei.
Chulai hmuna rawngbawlna an neihna hmun ah chuan hmeichhe ho hi an rawn kal thin a, chung hmeichhe zing ah chuan Ludi-i, puansenduk zuar thin mi chuan Paula te thusawi atang chuan Pathianthu hrefiahin a thinlung chu chhun anga varin alo awm ta a, Paula kutah chuan a chhungte nen chuan Lalpa Isua hmingin baptisma an chang ta a, an ni hi Europe rama Kristian hmasa ber an lo ni ta ni.
Ludi-i hi Juda mi a ni lo a, Asia mi a ni a, Juda saphun a ni awm e. Thuatira khua ami a ni a, Thuatira hi puan rawng dumna hmun a ni bawk reng reng a, Ludi hian puan senduk zawrh hi a eizawnna ber a ni a, Paula ten Philippi khua a rawngbawlna an neih lai hi a sumdawn lai tak a lo ni bawk a, tichuan Paula te thusawi chu a ngaithla ve thin ta a ni. Thlarau Thianghlimin a thinlung a tihvar tak ah chuan a chhungte ( a chhung te hi sawilan ni chiah lo mahsela a chenpui, a chhiahhlawh te pawh an ni maithei a ni) nen Paula kut ah chuan Baptisma an chang ta a, chumai niloin Paula te chu an Ina thleng turin a sawm nghal bawk a ni.
Chutianga khaw pawna inkhawmna an neih thina an kal lai chuan nula pakhat, ramhuai aienthiam zawl hian Paula te chu a tawk ta a, amah hi bawih a ni a, mi ang vaklo nia sawi bawk a ni. A bawihtu chuan tihdam tuma enkawl loin tangka a hmuh theih nan zawlnei ah a awm tir ta a, a ni lah chuan ‘ Appolova ka zawl a ni’ a ti a, chuti chuan mite chuan Jupita fapa pathumna kha niin an ring a, chumi avang chuan tangka tam tak tak a hmuh phah thin a ni. Tichuan chu nula chuan Paula te rawngbawlna chu a zui ve ta zel a, ‘ Chungnungber Pathian bawih an ni’ tiin alo au ve thin a, nitin chuan chutiang chuan a au thin avang chuan Paula chu a lungni ta lo a chumi hnen ah chuan ‘ Isua Krista hmingin a kawchhung ata chhuah thu ka pe a che’ a ti ta a. Tichuan a kawchhung ata ramhuai chu a chhuak ta a, chumi chu alo dam ta a ni.
Tichuan ramhuai pai alo dam tak avang chuan apute chu an thinrim ta a, ‘ Heng mite hi Juda mi te an ni a, kan khua an ti buai em em a, dan engemaw kan lawm leh zawm thiang lote hi an hril thin a, Rom mi kan ni si a’ tiin Paula te chu an hek ta a ( TT. 16;20,21 ). Paula leh Sila te chu an man a, an vaw nek a, tan inah an khung ta a ni. An ke ah te chuan thing kawl an buntir bawk a, nimahsela chuti chung pawh chuan Paula te chu tan in chhung ah chuan Pathian fakna hla sain an zai a, tawngtaina an nei thin bawk a, mitang dang te chuan an ngaihthlak thap lai chuan thawk-leh-khat ah lira lo nghing ta sawk sawk mai a, Paula te tanna kawngkhar chu a rawn sawi hawng ta a, chumai la niloin an kawl bun te pawh chu a rawn inphelh ta vek mai a, mak an ti hlawm hle mai a, tanin lungphum lam chuan a nghing dur dur mai a ni.
Nimahsela chuti chung chuan Paula te chuan tlanchhuah an tum hauh lo mai a. Tang vengtu chuan kawngkhar te a inhawn vek tak ah chuan a mi tang te chu tlanchhuak vek turah ngaiin amah chu intihhlum hial hi a tum a, Rom dan ah chuan mitang te a ruka an chhuah chuan tang vengtuin an tuar aia a tuar tur a ni tih a ni si a, chutihlai chuan Paula chuan ring taka auin ‘ Engmah intih suh, kan zain hetah kan la awm vek alawm’ a ti a, Tang vengtu chuan hlau leh khur chungin Paula te awmna hmun ah chuan a phei a, Paula leh Sila hma ah chuan a bawkkhup nghal a, anni chu ama in lamah chuan a hruaichhuak a, ‘ Pute u, Chhandama awm turin enge ka tih tur?’ tiin a zawt a, anni chuan ‘ Lalpa Isua ring la, tichuan chhandamin i awm ang, nang leh i chhung te nen’ an ti a, an ina midang awmte hnen ah chuan Lalpa thu an sawi ta a, chumi zan la la chuan tang vengtu te chhung zawng zawng chuan Lalpa Isua hmingin baptisma an chang ta a ni. Tichuan Paula te taksa pem ah te chuan damdawi hnawihin an enkawl ta a, eitur te an pe bawk a, chumi zan ah chuan hlim takin hun an hmang ta a ni.
Atuk ah chuan thureltute chuan thil awmzia an han hria a, Paula chu Rom mi a ni tih pawh chu an hria a, Rom mi an nih chuan thiamlo taka an hriat loh te chu invuak mai dan hi a awm lo a, an hnenah chuan ‘ Rom khuaa mi kan ni, kan tih pawhin kan thu hi a chhia a tha ngaithla duh loin vantlang zing ah khati khan min vua a, lungin ah min khung nghal a, tunah hian a ruk a ralin min chhuah leh mai in tum maw? A ni thei lo ang. Hotute ngei rawn kalin vantlang hmaah min chhuah zawk rawh se, vantlangin kan thiam kan mawh an hriat nan’ tiin Paula chuan a sawi ta a, an ni chuan Lalber kaisara hnen thlen theih anih avang chuan an hlau ta em em mai a, thuhnuairawlh takin an thlem ta a, khua ata kal bo turin an ngen ta a ni. Tichuan Paula te chu an chhuak a, Ludi in ah chuan an lut ta a, kristian ho an lo awmkhawm an hmuh chuan an hlim ta em em mai a, thlamuang takin an awm ta a ni. He kohran thar enkawl tur hian Luka chu a chambang nghal bawk a, Paula te chu chanchintha hrilin an chhuak ta zel a.
Philippi khua atang chuan Paula leh Sila chu an chhuak leh ta a, Egnatian kawngpui zawhin khawthlang lam hawiin an kal a, Amphipoli khua an thleng a, he khua hi sumdawnna hmun pawimawh tak a ni a, Stymon lui kama awm a ni. Paula te thiandun chu he khua ah hian cham loin an kalpel mai a ni awm e. Amphipoli khua atanga khawthlang lam mel 30 a hlaa awm Appolonia khua chu an thleng leh ta a, he khua ah pawh hian rawngbawlna an nei lo niin alang. Chumi atang chuan Mekedonia ram khawpui ber Thessalonika khua chu an thleng ta a ni.
THESSALONIKA KHUA AH : Paula te chuan Thessalonika khua an thlen chuan Jasona in ah an thleng a, he khua hi Greek khua nimahsela Juda an tam em em a, Juda saphun pawh an tam hle a ni. Sunagog pawh a awm a, Paula te chuan Jua inkhawmna hmunah chuan inkhawm ve in Pathian thu an hril thin a, chutianga kar thum lai rawngbawlna an neih chuan Juda leh Grik mi engemawzat ringtu ah an siam a, Pathian ngaihsak Grik mite leh hmeichhe puipa tam tak an tel bawk a, an hming langsar zual deuh te chu ; – Jasona, Secundas leh Aristarkar te an ni. Nimahsela Juda hnam atanga ringlotu thenkhatte chuan buaina an siam ta a, dawr hmuna misual thatchhe ho chu fuihpawrhin mipui an kokhawm a, khua zawng zawng an chawk buai ta a, Paula te chu kutthlak an tum a, an zawng a, nimahsela an hmu mai loh avang chuan a thlenin pa Jasona chu an man ta zawk a ni.
Chutichuan ringtute chuan Paula te chu a zan a zan chuan khua ata an chhuah tirin Beroia khua lam chu an panpui ta nghal a, Beroia khua hi Thessalonika khua atangin mel 60 vela hlaa awm a ni a, Makedonia ram khawpui pawimawh tak a ni.
BEROIA KHUA AH ; Thessalonika khua atang chuan Paula te thiandun chu Ringtuten Beroia khua thlengin an thlah a, he khua ah hian Juda thahnem fe an lo awm a, inkhwmna in (Sunagog) pawh an nei a ni. A mi cheng te pawh an lo tha em em hlawm a, an inkhawmna hmun ah chuan Paula te pawh chuan inkhawm ve in rawngbawlna an nei thin a, mipui te chuan Pathian an ngaihsak em em a, Paula te thusawi pawh chu ngun takin an ngaithla thin a, a dik leh dik loh Pathian Lehkha thu atangin an zawng thin a ni.
Paula te chuan ngawrh takin rawngbawlna an nei zel a, an rawngbawlna pawh Pathian in mal a sawm hle a, ringthar engemawzat an nei a, nimahsela Thessalonika khuaa Juda te chuan chutianga Paula te rawngbawlna thu an han hriat chuan an thinrim ta em em a, Beroia khua ah chuan an rawn kal a, Paula te chu thah tumin an rawn zawng leh ta a ni. Sila leh Timothea chungah chuan an thinrim lo niin an hria a, Paula chauh thah an tum a an beih avang chuan Paula chuan Sila leh Timothea chu hnutchhiaha Pathianthu awih thar te lo enkawl turin a ti ta a, amah chuan Beroia khua chu chhuahsanin Atheni khua lam a pan leh ta a ni.
ATHENI KHUA AH ; Atheni khua hi tunah chuan Greece ram khawpui a lo ni ta a, he khawpui hming hi pathiannu pakhat Athena hming atanga lak a ni. Hmanlai khawpui hmingthang ber pakhat a ni. Grek mifing awmna khawpui a nih avangin a hmingthang hle bawk a, Sakhua an ngaihsak em em a, pathian pawh tamtak an nei nghe nghe. Paula chuan mifing ho thukhawchang sawina hmun Areopagi ah chuan thu a sawi ve thin a, Areopagi hi Atheni khuaa tlang pawng 377 fts vela sang a ni a, Rom ho chuan Mars tlang an ti thung a ni. Vantlang mite punkhawmna hmun leh rorelna hmun a ni. Areopagi rorel pawl an awm a, chung ho chuan he tlanga thusawi turin emaw zirtir turin mi an sawm thei thin a ni. Paula pawh chu Epikuri leh Stoik hote chuan thusawi turin an sawm avang chuan thusawi a sawi ve thin a ni. A thusawi chu mifingte chuan chik takin an ngaithla thin a, Paula chuan anmahni findan hmangin thu a sawi thin a ni. Chu a thusawi avang chuan mifing ho te nen chuan Pathian thu an sawi ho thin a, Paula thusawi chu an tan chuan thilthar a nih avangin an ngaihven hle thin a ni. Thusawi tura sawm tu Epikuria leh Stoik mite chuan Paula thusawi chu hrethiam loin an rawn hnial thin a, ‘ Mitthi zing ata thawhlehna thu’ chuan an beng a verh em em bik a, chik takin an zawt thin a ni.
Epikuria mite hian thihna hi engkim tawpna a ni a, a hnu leh engmah a awm tawh lo an ti a, Stiok mite pawh chuan mihring rilrua awm ang hian khawvel hian thlarau a neiin an ring a, chuvangchuan heng mite hian Paula thusawi chu an hrethiam lo a an ngaihven a ni.
Tichuan Paula chuan Areopagi ah chuan Pathian thu a sawi thin a, Atheni mipui ten Pathian an ngaihsak zia chu a faka, an hnen ah chuan ‘ Hriatloh Pathian tan’ tia an tar a hmuh thu sawiin chumi chanchin chu a hrilh ta a ni. Nimahsela, anni chuan Paula thusawi chu thluak sawizawi nan chauh an duh a nih hmel a, mitthi zing ata thawhlehna thu a sawi phei chu a thenin an nuihsan a, a thenin ‘ he thu hi i hnenah kan la ngaithla leh ange’ an tihsak duh chauh a ni. Amaherawhchu an zing ami, roreltu Dionusia leh Damari te erawh chuan Paula thusawi chu mak tak maiin an awih tlat mai a ni.
KORINTH KHUA AH ; Paula chuan Atheni atang chuan khawthlang lam mel 46 hla Korinth khua ah chuan a kal leh a, Atheni khua ah hian an beisei anga rawngbawl-na a hlawhtlin loh vanga chhuak a nih a rinawm.
Korinth khua hi Akaia ram chhunga khawpui ber a ni a, chhak lam leh thlang lam ah lawng chawlhhmun a awm ve ve bawk a, Europe leh Asia khawmualpui inkara sumdawnna hmunpui a nih avangin mi chitin an cheng a, mi hausa leh nuamsa an tam avangin sualna kawngah pawh korinth khua hi a hmingthang hle a, Sakhuana lam ah pawh sakhaw hrang hrang be tute fuankhawmna hmun a ni a, Pathian biakdan hrang hrang chawhchawrawina hmun a ni. Hetiang a nih avang hian hmeichhiat mipatna kawng ah pawh a hmingchhe hle a ni.
Paula chu Rom khua atanga rawn pem lut Aquila leh a nupui Priskili te in ah a thleng a, Anni nupa hi Rom lal Claudian Rom atanga Juda mi zawng zawng a hnawhchhuah avanga heta lut hi an ni. Puanin siam thin mi an ni a, chuvang chuan Paula pawh chuan an hnathawh chu a thawhpui thin bawk a ni. Tichuan, Paula chuan chawlhni apiangin Juda te inkhawmna hmun – Sunagog ah chuan inkhawmin Juda leh Grik mite hnen ah chuan rawngbawlna a nei thin a, reife an cham hnu ah Timothe-a leh Sil-a te chuan an rawn fin a, chuvangchuan Paula tan thuhrilhna hun tam zawk a awmtheih phah a ni. Nimahsela Juda te chuan hnawk an ti leh hle a, heta Juda ho lungawihloh chhan ber chu Paula’n Isua chu Messia a ni tia a sawi vang a ni a, an lo sawi bawrhban sak a, Paula chu a lungni lo hle mai a, na takin a tawngkhum ve ta a ‘ In thihna mawh chu nangmahnin phur ang che u ‘ a ti ta hial a ni. Chumi atang chuan Juda te hnena chanchintha hril tawhloin Jentail te hnena chanchintha hrilh a tum ta a ni. Chuta chin ah chuan Tita Justa in ah a zirtir ta zawk a ni.
Tita Justa hi a hmingpum chu Gaius Titus Justus a ni a, Jentail hnam a ni a, Paula hian a lehkhathawn na Rom 16;23 ah chuan Gaia tiin a sawi a ni. Chumai niloin Paula hian I Kor 1;14 thu ah chuan ama kut ngei a Baptisma a chantir thu pawh a sawi bawk a ni. Korinth ah hian Juda hnam inkhawmna hmun (Sunagog) kawt chiah ah a awm a ni. Hetianga a in chu inkhawmna hmun atana phal taka a remtih avang hian an lawm hle a, a hming thar ah ‘ Stephanas’ an phuah nghe nghe a ni. A hnu zel ah chuan Paula rawngbawlnaa mi tangkai tak a ni chho a, amah hi Jentail Grik mi a ni a, Kret thliarkara Bishop nia sawi a ni bawk.
Tichuan Paula te chuan rawngbawlna an nei chho a, malsawmna pawh an dawng hle a, mi tamtakin baptisma an chang a, chung zing ah chuan Juda hnam bik inkhawmna in ( Sunagog) hotu Krispa leh a chhungte pawh an tel a ni. Krispa hi Thurochhiahin a tarlan dan chuan Aegina thliarkara Kohhran hotu ( Bishop) a ni. Heng bakah hian Paula rawngbawlna avang chuan inkhawmna in hotu Sosthen-a chuan vuak leh sawisak a twrh phah a, Sosthen-a hi I Kor. 1;1 a mi nen hian ngaihfin loh tur a ni. Paula hian Korinth khuaa a cham lai hian Thessalonika khua ami te hnen ah lehkhathawn pakhatna leh pahnihna a thawn bawk a ni. Tichuan Korinth khua ah hian Paula te hian kum khat leh a chanve lai rawngbawlna an nei a, chumi hnu ah chuan Korinth khaw kiang lawka awm Kenkriai ah chuan a kal leh a ni.
Paula hian Korinth khuaa a awmlai hian Thessalonika thawn khatna leh thawn hnihna hi a ziak a, Galatia a kohhrante hnena lehkhathawn pawh hi Korinth atang bawka thawn nia sawi a ni.
KENKRIAI KHUA AH ; Paula chuan Korinth atang chuan Suria ram lam panin a chhuak leh a, hetah hian a thian te bak ah Priskili leh Aquila te an tel ve bawk a ni. Korinth atanga chhak lam mel 10 leka hla Kenkriai chu an pan a, hetah hian rawngbawltu hmeichhia Phoibi a awm nghe nghe a ni. Paula te chuan an thlen chuan Pathian hnena a thutiam angin sam a met a, heta a thutiam hi Juda ho dan anga thutiamin ‘ tihtur bik an neihin an hlawhtlin hma chuan lu ka met lo ang ‘ tia an tiam thin vang a ni a, an intiam hunchhung hian Nazarit mi ( Nums. 6;1-27) ( Hei hi Isua pianna khua nazaret nen inkungkaihna a nei lo a ni tih hriat reng a tha ang) an nih angin an inserh hrang thin a, thla khat chhung sa lam reng reng an nei thiang lo a, uain an in bawk tur a ni lo a, an sam an met tur a ni bawk lo a ni. An intiam hun a zawh chuan Temple bulah an sam chu an met tur a ni a, chuan an sam chu maicham ah halral thilhlan atan an hlan thin a ni. Nimahsela Paula hian Korinth a awmlai hian thutiam a nei a, eng ti turin nge a inserh hran tih erawh chiang taka hriat a har hle mai a, chumi hnu ah chuan Ephessi lam ah an kal leh ta a ni.
EPHESSI KHUA AH ; Ephessi hi Asia Minor ah chuan khawpui pawimawh tak a ni a, Lawng chawlhna hmun leh Sumdawnna hmun pawimawh tak a ni a, Paula te hian heta an tlawh hian thla thum vel chauh an cham a ni. Khawpui zalen tak a ni bawk a, Sorkar hmun pawimawh a ni bawk a, sipai an awmloh avangin an zalen em em a ni. Ephessi ah hian Temple of Artemis (an pathiannu Diana an dahna hmun ) a awm avangin a hmingthang hle a, Khawvel thilmak pasarih zinga telh a ni nghe nghe avangin khualzin a hip thei hle a ni. He Temple hi a lian hle a, adung 425 fts leh avang 220 fts a ni a, ban lian tak tak 127 lai a nei bawk a, 60fts laia sang a ni bawk a ni.
Kenkriai atang chuan Paula te chuan lawngin Ephessi hi an pan a, Aquila leh Priskili te chu Ephessi ah hian an hnutchhiah a ni. Juda ho inkhawmna hmun ah chuan Paula chuan rawngbawlna a nei thin a, khun takin Pathianthu a sawi thin a ni. Tichuan khawmi te chuan an chelh ngial nain ‘ Pathianin rem a tih chuan in hnenah ka rawn kal leh ang’ tia sawiin Kaisari lam an pansan leh ta mai a ni.
KAISARI KHUA AH ; Paula te chuan Ephessi atang chuan lawnga chhuakin Kaisari an thleng a, he khua hi Palestina rama Rom sorkar khawpui ber a ni a, sipai leh mi pawimawh zawng zawng awmkhawmna hmun a ni. Kaisari leh Jerusalem hi inhnaih te a nih avangin Paula hian kaisari ah rawngbawlna nei loin Jerusalem lam ah Kohhrante hnen ah kal lehnghalin Kohhran te zing ah a kal leh a ni. Tichuan Suria ram Antiokei ah haw lehin a zin vawihnihna chu a lo tawp ta a ni.