- Mahmuaka Chhakchhuak
Mau tam leh Thing tam hi sawi pawlh awl tak a niin a danglamna pawh a tam lem lo viau. Mau tam hi chuan mau chi zawng zawng an tam nia sawi a niin thing tamah thung hi chuan rawthing chauh a tam nia sawi thin a ni a. Mau tam hi kum 48 kar danah a thleng thinin a kum leh (a kum 49-na chiah) ah chuan mau tam vanglai tak hi thleng zawka sawi a ni thin a. Mau tam atanga a kum 18-naah thing tam a thleng velehin hei pawh hi a kum 29-na zawk chu a vanglaia sawi a niin, thing tam leh thing tam inkar hi kum 48 niin kan hma lawk kum 2025 khi Thing tam thleng leh tura ngaih a niin mau tam pawh kum 2055-ah lo thleng tura ngaih a ni bawk a.
Mau tam hi cyclic ecological phenomenon tia sawi a niin kum 48-50 dana India hmarchak lama lo thleng thin a niin a bik takin Tripura, Mizoram, Manipur leh Assam hmun tam takah 30% vel chu ramngawin a khuh niin chungahte chuan mau tam avang hian sazu a puang nasa em em thin a. A bik takin Myanmar-a Chin state-ahte he mau tam hi a thleng thin bawkin Hakha, Thantlang, Falam, Paletwa leh Matupi township-ahte sazu puang hi a thleng thin bawk. Mau tam lai hian melocanna baccifera an tih, mau chite chu vawi khatah an par vak thinin reiloteah a rawn rah a, chu mau rah chu sazu hian an duh em em a, sazu chu an puangin mau rah chu rang takin an tlan zo maiin mau rah ei tur a awm loh hnu chuan ramngaw chhuahsanin buh lamah an tuan leh a, zan khat thilthuah a mual mualte hian an ei fai duak duak mai thin nia sawi a ni.
Mau tam leh thing tam hi tam hmahruai anga sawi thin a niin thil thleng rapthlak taka ngaih a ni thin. Kan hriat hlat theih ber chu kum 1862 hlimchhawna Reang ram leh Sylhet phai Mizoin an zuk run lai vela mi kha niin sorkar atangin tanpuina engmah dawn a awm lo a, khaw dang pur tur bik pawh awm chuang loin mahni theih ang angin an tuarchhuak hlawm a ni ber mai. Changel no, ram bahrate, tum no leh hnah nem chite chu an ei ber a niin ei tur tha an neih loh avangin mi tam tak an thih phah a, a damchhunte pawh an cher em em a, hri a len bawk avangin nunna chan an tam phah em em bawk. Mihring chauh niloin ran vulhte ngei pawhin an tuarin vawkte ngei pawh riltamin pal an ngheng a, an khur der der reng mai thin a. Uite phei chu a chiau vawng vawng reng mai a, inkhawngaih tur bik pawh awm chuang loin mihring leh ranvulhte chuan an tuar tlang vek mai.
Kum 1862 atanga Mau tam lo thleng tawhte chu hetiang hian a kum han tarlang ila; 1862, 1911, 1959, 2007. Heng bakah hian khawvel ala dam a nih chuan kum 2055 khi mau tam thleng leh tura ngaih a ni bawk a. Thing tam pawh kum 1881, 1929, 1977-ahte alo thleng tawhin kum 2025 khi a rawn thlen leh hun ni tura ngaih a ni leh bawk a. Engtia dawnsawn tur nge ni ang a, engtia hmachhawn tur nge ni ang le? Thil kaltawh han sawi ila, kum 2007-a mau a tam dawn tih a nih khan kum 2006-ah mau lo rahin a tam tan a, sorkar lam kumpuan ang chuan kum 2007-ah khan Lunglei atangin Mamit District leh Zamuangahte chuan mau ala tam chiah lem lo. Chutih rualin Champhai District, Tuirial chhak lamah erawh chuan mau a tam viau thung. Kum 2006-ah Mamit District thlang lamah tam ve tanin kum 2008 alo thlen chuan Mizoram pumah mau tam chu a thleng ta vek a, mau tam chuan kum thum lai a huam tihna a nih tak ber chu.
Hetianga mumal deuh taka keiniin harsatna kan tawh angin khawvel ram danga a thlen thu hriat a ni lo a, engtia kan ram leh kan chhehvelah chauh thleng thin nge a ni tih erawh hriatthiam har tak a ni. A hun chhut chuan kan hma lawk, kum 2025-ah ngei pawh kan ramah Thing tam lo thleng tura ngaih a ni a, kan sorkar inruahmanna hi a tha tawk turah ngai ila, nge ni tun dinhmunah hi chuan Mizorama kan buh tharchhuah hi kan thla thum vel ei emaw chauh a nih avang hian mipuiin he Thing tam lo thleng tur hi kan tuar lutuk dawn lo pawh a ni mai theih. Tun dinhmunah kuthnathawktu za zela sawm ruk (60%) vel Mizoramah hian awma ngaih a ni a, a lehlama ngaihtuah chuan kuthnathawktu heti zat awm si a, kan kumkhat tharchhuah hi a beitham ang reng hle mai a, kan zavaia tharchhuah hi thla thum vel ei khawp chauh mai a ni hian thlai dang chin kan uar pawh a ni ang e.
Kan duhthu vang leh kan thiltih vang pawh niloa hetianga ram pum huap anga harsatna kan tawh thinte hi tunah chuan kan hmachhawn thiam tawh viau pawhin a rinawm a, chutih rual erawh chuan kan dinhmun a inan vek loh ang bawkin lo hmachhawn dan pawh a inang vek thei chiah lo ang a. A bik takin khawpuia chengte chuan an tuar nep mai theih laiin thingtlang lamah erawh chuan an tuar viau thung theih dawn avangin kan sorkar lam atang ngei pawhin he hun khirh lo thleng tur atan hian thingtlang lam thlur bik deuhna neih a tulin a rinawm. Kum 1959-a mau tam lo thleng ngei pawh kha a nachang hriate chuan an buaipui nasain politics inbeihna hmanraw pawimawh tak pakhat a tling hial a. Kum 1977-a Thing tam lo thleng erawh kha chu chuti takin kan tuar ta lo deuh em ni a tih theih. A chhan pakhat pawh UT sorkarah khan sum leh pai a lo tam deuh tak avangin kan ram hruaitute khan hmun tinah buhfai an semchhuak nasa a, an lirthei neihchhunte khan an hmang tangkai viau a ni.
Chuvang chuan kum 2025-a Thing tam lo thleng tur pawh hi hun kal tawh angin kan tuar vak lo mai thei a, tun hma anga invenlawk lutuk pawh a ngai tawh kher lo mai thei bawk. A tuar nasa bik deuh tura beisei thingtlang lama chengte tan pawh Sorkar lam pawh a tul thuta chet nghal mai theih turin a inruahman reng bawk a, inbiakpawhna leh inkalpawhna ngei pawh alo that tawh bawk avang hian chuti tak chuan kan tuar lutuk lo turah ngai ila a tha ang e. Pathian zarah kawng hrang hrangah hma kan sawnin eizawnna kawngah ngei pawh invenna leh hmanraw tha zawk kan lo neih chhoh tak zel avang hian Thing tam pawh lo thleng leh mahsela kan buai lutuk tawh lo mai thei e.