- Rempuia R. Lutmang
A rei leh deuh tawh, kum 10 te chuang tawh tak maw, Lengzem thla tin chhuak chanchinbuah ‘kum upa’ tih a dik loh thu an rawn ziak a. “Tuin nge maw hetiang tawngkam te hmang ngai le? Mi pahnih khat hman a hre fuh ang a, a sawisel ta chiam a ni mai ang a,” tih kha kan ngaih dan a ni a, lak thutak nachang pawh kan lo hre lo.
Hei, a hmingin khua te kan han chuan kual ve ta diah diah a, khawchhak lamah hian ‘kum upa’ tih chu an lo uar hle tih a takin a hriat theih ta a. Hriat tirh chuan a mak duh deuh viau a, hriat than chuan ngaiah a neih ve theih mai. Mi thenkhat, mi hman dan la chh^wng zung zung chi tan phei chuan hman ve mai awl deuh tur pawh a ni.
Chutah social media-ah mi thuziak kan han chhiar kan han chhiar a, rin ai daihin ‘kum upa’ tih hmuh tur a lo tam ta tlat. Eng tik atanga lo lar ta hluai nge ni? ‘Nge kan benghawng lo lutuk zawk? Hetiang tawngkam hi Mizo tawng pangngaia ngaih chi a niin a lang lo.
‘Upa’ han tih hian, hmanlai chuan chi hnihah a then theih a. “Upa leh hmeithai an ko khawm a” tiha ‘upa’ leh “Lal leh upate an inrawn khawm a” tiha ‘upa’ chu a inang lo. Chuti chung chuan ‘upa’ tih bakin an sawi lo a, an buai lem lo. A hmasa zawk hi ‘kum tam’ sawina a ni a; a hnuhnung zawk hi lalin a ruat, ro a relpui thinte an ni thung. An hmanna inang lo mah se, an buai lo. A chang chuan ‘khawnbawl upa’ tih an hmang bawk, ‘kh^wn’ chu ‘zu kh^wn’ tiha mi hi a ni a, lal ina zu kh^wn b^wl b^wl pha chin kha chu mualkil upa, lal upate an ni a, anni kha kh^wnb^wl upa an ti a ni ang. Tunlaiah chuan kohhran upa te an awm tawh a, tih hi chu chhuanlam mai a ni, kan tawngkam chheh dan atangin a hriat hran theih zel.
Mizo tawng pangngaiah chuan “Kan kum a lo upa ve ta/ kan kum a upa lutuk ta e,” tih a ni ngai lo; “Kan lo upa ve ta/ kan upa lutuk ta e” an ti zawk thin. Hetiang hian,
“Tuna pawh khaw then khat phei chuan Skul pawh in nei ta a, upa deuh pawhin, ‘Ka upa lutuk e,’ ti lovin in hman chang apiangin taima takin zir hram ulang.” (Chuautera, Serkawn Skul. 10.8.06)
Peng lawk teh ang. Tun hnu hian, hmanlaia an ziah dan tih rilrua pu chungin ‘Sande Sikul’ tih kan ching hle, ‘school’ pawh hi ‘sikul’ tia ziah kan ching hlawm viau bawk. Hei hi ziah thin dan hmasa lamah a awm lo, ‘Chawlhni skul’ tih a ni zel. Kum 1907 velah chuan ‘Sunday skul’ tih te a awm tan a; kum 1908-ah ‘Pathianni skul’ ti tawk an awm ta bawk. Kum 1910-ah hian ‘Sande skul’ tih hmuh tur a awm a, an hman tanna ni tak maw. An hman dan an thlak tihna ni loin an hman dan a inang lo nuaih tihna zawk a ni. ‘Skul’ ti loa ‘sikul’ a rawn lanna hmasa chu kum 1918-ah a ni a, a hnuah ‘skul’ tih an hmang rim zawk tho.
Chuautera ziah dan ‘tuna’ tih khi chu kan hre thiam hlawm ang a, ‘tunah’ an tihna ve a ni a; tunah chuan ‘tunah’ kan ti ta theuh. Chutih rualin, ‘mahni lo maha’ tih turah ‘manilomaha’ ti tlat kan la awm, a dik zawkzia te James Dokhuma leh Mafaa te phei kha chuan an sawi duah thei nghe nghe. ‘Manilomaha’ tih rau rau chuan ‘anmani, keimani’ te tih ve law law ^wm.
Sawi zawm zel ang. “Kum upa an lo ni ve ta reng mai a,” ti loin “Upaa chhiar theih an lo ni ve ta a/ Upa tih tur an lo ni ve ta reng mai a,” te an ti thin. “Kum upa leh kum naupang” an ti ngai lo a, “upa leh naupang” kan ti thin. “Kum upa sa kah” ti loin “upa sa kah” an lo ti thin a; “Kum upa thu an ngaichang thin e,” ti loin “upa thu an ngaichang thin e,” an ti bawk. Chutiang zelin “amah kum upa tawng takin” an ti ngai lo a, “amah upa tawng takin” an lo ti zel mai. ‘Tawng upa’ pawh ‘tawng kum upa’ kan tih loh hi.
‘Tawng upa’ sawi takah chuan James Dokhuma khan dik a ti thei meuh lo a, ‘upa tawng’ tih kha dik zawkin a hria a ni. Chuti chung chuan ‘upa tawng’ tih han hman em kha chu nuam a ti chiah lo a niang, a lehkhabu hmingah ‘Tawng Un Hrilhfiahna’ a ti ta daih a. A bu chhungah khan ‘tawng upa’ a sawi nawina chu a awm.
Kal zel ang. Mihring hi ‘upa’ leh ‘naupang’ hmangin kan thliar a, tun hmain ‘kum upa’ leh ‘kum naupang’ an hmang ngai lo, ti mai teh ang. Hetiang hian,
“Naopang te, upa te, tlangvalte chu an inchei hle mai a.” (Challiana, Serkawn. December 1908)
Pu Buanga lo zawk pawh kha ‘Sap Kum Upa’ ti loin “Sap Upa’ an ti a nih kha. “Zoram Kum Upa Pawl” ni loin “Zoram Upa Pawl” tih a ni thin a; a hnuah “Mizoram Kum Upa Pawl” tia thlak loin “Mizoram Upa Pawl” tiin an thlak.
Tawng dik tluang pangngai awm sa hrûlah hian “ni ve deuh roh” hi a lo piang thin a, intihhmuh chîng mihring kan nih miau avangin a ni ve deuh roh pawh hi kan intihhmuh ve zung zung zel a, upaah pawh hetiang hmang hi an awm nuk zel. Hetiang tawng dik lek lek ang chi hian tawng dik zawk a luahlan ve daih thei, chutiang ni loa zuih ral ta mai a awm thei bawk. Upa zingah pawh hmang an awm ve palh theih tho avangin, ‘Ka pu pawhin a hmang alawm,’ a tih ve tlat theih bawk.
Mahse, tun hmain an hmang vak lo a ni ang, Mizo leh Vai Chanchinbu-ah te hmuh tur a vang hle. Kristian Tlangau kum 1938-39 chhungah pawh a awm lo. Zopa kutchhuak history bu ziah leh chhut chhuah hmasak ber “Mizo Chanchin – Liangkhaia”-ah pawh a chuang lo a; “Mizo Thawnthu”, PS Dahrawka ziahah pawh a awm lo. K. Zawla lehkhabuah te, James Dokhuma lehkhabuah te pawh a awm lo ni tur a ni. Dictionary hi Pu Buanga siam tiam loh pawhin Zopa siam bu 5 (Tawng Upa Dictionary, F. Ropianga siam chhiar telin) a awm a, heng lehkhabuah pawh hian a chuang lo niin a lang. Lehkhabu zawng zawng en kim sen rual a ni lo a, Mizo tawng dik han zawnna tur bu hraw tham deuhah chuan ‘kum upa/kum naupang’ a awm a rinawm loh hle.
Upa tih leh naupang tih hian ‘kum’ a keng tel sa a, a hranpain ‘kum’ an hmakhalhtir ngai lo a, keini pawhin kan sawi kawp tur a ni lo, a dik lo a ni. ‘Kum’ tih lam ri tel loa kan awm thei ngang lo a nih chuan ‘kum tlem/kum tam’ tih te a awm; a nih loh chuan ‘upa leh naupang’ tih hi tawng pangngai chu a ni e.