- Mahmuaka Chhakchhuak
Mizo zinga Essay ziak hmasak ber tia chhal ngam chu ‘THLIRTU’ kha niin Kaphleia ziak a ni a, April 11, 1938 atanga ziak tanin Sept. 24, 1939-ah a ziak zo a ni. THLIRTU hi vawiin thlenga chhiar hlawh niin thangthar zawkte tan pawh chhiar nuam tak ala ni reng a, a ngaihnawm dan leh chhiar a nawm dan chu ala pangngai reng a ni. THLIRTU-ah hian Zoram tana a ngaihtuahna zawng zawng a bilh lut tel emaw tih mai turin Favang nawm zia a sawi a, Khuangchawi thla eng mawi ziate min hrilh rualin a inngaihtlawmzia a ti lang nghal bawk a. Kan dam rei leh rei loh te hi kum te, thla te hian a hril lo e, kan thu leh kan thiltih hian a hril ber zawk a ni. Mi kum tam tak nung mah se, thenawm khawveng tan, a ram tan leh khawveltan thil tha a tih si loh a, thu fing a sawi si loh chuan tu nge a dam hria ang? A thih veleh miten an theihnghilh nghal ang. Mihring leh mahni ram tana thil tha titute erawh chu khawvelah hian nung rei lo mah se, an thih hnu pawhin an nung reng ang, chu chu a ni dam rei chu tiin a sawi bawk a.
Kaphleia THLIRTU hian Zoram a dengchhuak a, Essay dangte pawh ziak bawk mahsela THLIRTU tluka midang ngaihhlut hi a awm kher awm lo e. Hemi hnuah hi chuan Essay ziak lama thawm a han reh deuh hlekin a hriat a, Rev. Zairema ziak hmuh tur a rawn awm leh zauh zauh a; Thukhuh, Zun, Mai mai, Neuh neuh tih leh a dangte chu a khat tawkin a rawn lang leh a. Kum 1950-a rawn herchhuah leh meuhah chuan Zoram mipuiin kan hriat reng tawh turin leh Lungthu ang maia inthurualin an rawn lang tha thawt mai a, chung mite chu C. Thuamluaia, KC. Lalvunga leh J. Malsawma te an ni. An pathum hian Shillongah awmin Hostel pakhatah an awm ho a, an inkawmngeih tak ni bawkin tuina inang tlang an ni a, an inlungrual em em thin a ni.
A hmasa berin C. Thuamluaia chuan ZORAM NIPUI chu kum 1950 kum tir lamah a ziak a, keini pawhin kan hmuh leh kan hriat ve reng chu thu thar ang sarin min hrilh a, chhiar tawh chuan chhiar chhuah ngei ngei min chawh tlat thei khawpin a ziak ngaihnawm thiam a ni. Kum khata hun li thente zingah hian Nipui lai hi hun mawi leh nuam ber a nih ka ring. Fur lai hi chu ruahtui a tam thin em a, khawlai len leh ramchhuah te a nuam lo a. Zofate tan phei chuan hlo thloin tul em em hun lai a ni a, sawi loah lo lum ta ila. Favang hun rei lote tih mai loh chu hun nghahhlehawm em em dang kan nei lo. Thlasik lai hian thil pawimawh tak tak leh, thenkhatte phei chu hriat reng tur, khua anga khel lo, naupang tan sikul chhuti leh thang kama daivah hun, nu leh pa tan kum tluana an thawh rah, buh seng, kan vaia tan Krismas leh kum thar, hengte hian thil dang awm hlek lo mahse thlasik hun lai hi an ti-pawimawh a, an ti thlakhlelhawm a ni tiin bul a rawn tan a.
Fur khaw hnawm a lo reh a, favang hun nuam tak a lo thleng a, mahse a ral leh thuai a, thlasik a lo ni a, a reh leh dawn na nge maw aw! tih tura rei a rawn awh a. Mahse January thla a lo thleng a, chhun khaw thiangah khua han thlir ila, thlaphanna zawng zawng a bo tawh a ni. Romei chhum a lo zam tan den den a, chu chuan Nipui a hla tawh lo tih pawh kan pi leh pute a lo hrilh tawh thin a, keini pawh min hrilh a; thang leh thar zel pawh a la rawn hrilh thin dawn a ni. Ni e, lungngai suh, Tuahpui leh Vau zawng an lo vul leh ngei dawn e tiin a rawn chhunzawm leh a. La duhtawk mai loin; Ram han chhuak ila, hnahthel ro kan rap ri riap riap a. Han hawi vel ila, thing hnah no lai chang a ni lo, pangpar mawi tak tak vul hun lai a lo ni a, Kan tlang ram par vulna tih hlate hi i chhiar i chhiar duh lo a nih pawhin, Tuahpui leh Vau zawng i hnar lo vang. Naupan par vul chuk te i hmu ang a, Phunchawng te, Pang te, Herse, Ngiau, Senhri, Dingdi te zawng zawng nen par lo reng reng an awm lo tih tur a ni. Hmingthang em emin, mak leh chapo lutukin ka rei! Thlado lerah chawnpui a lo par ang a, tuar har ti lo nau reng reng he lei, van hnuaiah hian an awm ka ring lo tiin a han chhunzawm leh a.
He ZORAM NIPUI hi a chhiartu apiangin tha an ti a, ngaihnawm an tiin a ziaktu hian hunpui dangte chu sawisel miah si loin Nipui chu a rawn chawimawi thiam em em a ni. Hemi hnu lawkah hian Zikpuii Pa pawh chuan a thianpa ziak loh lam thlurin THAL FAVANG tih chu a rawn ziak veleh a, kum 1950 kum tawp lama a ziak a ni nghe nghe. A thu bul tanna atan Thil nung tinrengte mawi zual lai chu an vanglai a ni theuh a, chutiang bawkin kum pui tluana a mawi zual lai ber chu Favang lai hi a ni tih thu a rawn hmangin duh tawka fur khaw hnawmin min chiah hnu a, Favang ni chhuak thiang tak mai hi zawng khawvelah hian hnar an awmin ka ring lo. Boruak bawlhhlawh zawng zawng chu fur tui chuan a tleng fai zo tawh a, ralkhat tlangte chu a lang thiang leh ta kuk mai tiin Favang boruak nawm zia chu a han sawi chho a.
Ngaihtuahna zau tak nei tan chuan Siamtu fak phahna tlak a ni a, chutiang ngaihtuah pha lo tan pawh he khawvel thil siam mawina avang ngawt pawha lawm awm tak a ni tih thu a han phuhchhuakte hi a dik i ti ve viauin ka ring. Chutiang chuan Thal Favang chu ngaihnawm taka ziakin kum sawm sarih liam hnu pawha la ngaihnawm turin tuma khum rual loh turin a ziak thiam a ni. Hetianga sik leh sa awmdan pahnih hmanga thuziakte chuan Zoram a dengchhuak rang kher mai a, ZORAM NUPUI leh THAL FAVANG chuan tantu lam nei tam ve vein an awm a, hunpui dang tana kimkit chawih chawihna tham tur khawpin an ziak ngaihnawm thiam bawk avang chuan an thianpa, an lungthu kimna ber Thanpuii Pa chu an turchhuak ta nge nge a, a thelhna atana nge a lungthu ti kimtu atan kan ti zawk dawn, FUR KHAWHNAWM tih chu a rawn kuitiakin a rawn parchhuahpui ve leh ta a ni.
FUR KHAWHNAWM-ah hian Thanpuii Pa chuan khuarel leh hringnun chu rawn sawi kawpin philosophy te pawh a rawn zep tel thiam hle mai bawk. C. Thuamluaia leh Zikpuii Pa te kutchhuak lo chhiar hmasatu tana chhiar ngei ngei ngai turin thiam tak maiin FUR KHAWHNAWM chu mizo tawng nalh takin a rawn ziak a. Mahni hmun hmunah chuan, nipuiin a hem ro tawh leh romei zam kara thichhawnga lum tawh, Mang N Mang te ngiang pawh, Fur ruahtui chuan a rawn tiharh leh ta a, lawm avangin beng thleng thlengin bawp an khai leh tawh hi le! Tiin ama hming meuh pawh a rawn lam ri chhuak hial a ni. A ni, mawi thuah chuan Fur ruahsur bana Ni lo sa leh te, a tlai deuh chuan kawl a lo eng leh te hi a mawi thei teh a sin! Leika tlangsangah khua han chuan la, Zoram tlangte chu nimina siam zawh hlim ang maia thar vur vekin i hmu ang tia a han ziakte hian FUR KHAWHNAWM boruak nawm zia chu sawi fiah hran leh ngai lo tur hial a ni.
Anni pathumte hian zep rual lohin Essay-ah thanharhna an rawn siam a, chu chu vawiin thlengin Zofate zingah ala reh lo tiin sawi ila kan uar lutuk lo ang chu maw. Anni Lungthu pathumah chuan Zoram sik leh sa hunpui then chi hrang hrangte chu fiah takin, duhthlan tur bik pawh awm chuang loin min hrilhin an thu leh hlate hmang chuan Zofate rual tha takin min chhum hmin tlang a ni. Hemi atang hi chuan chhum lo chat loin Essay lam pawh midang dang kutchhuak hmuh tur a awm chho ta deuh zutin a hriat a, vawiin thleng hian Essay tha leh ngaihnawm tak tak kan la nei chho zel a ni. C. Thuamluaia hian kum 37 (1922- 59) chhung chauh min dampui mahsela a thu leh hlate erawh chuan vawiin thlengin min la dampui a. Chutiang bawkin Zikpuii Pa (KC. Lalvunga) ngei pawhin kum 65 (1929 – 94) chhung chauh tisain min dampui mahsela a thu leh hlate erawh chuan vawiin thlengin min la dampuiin naktuk hunah ngei pawh min la dampui zel a rinawm. An zinga vawiin thlenga min la dampui reng tu Thanpuii Pa (J. Malsawma) pawh kum 96 ni tawhin Pathianin hriselna tha tak ala pe a ni.