- Dr. C. Lalrampana
A KAMKÊUNA
Tlãng mi, hnam chekhnawk leh hnuaihnung, changkãng lo leh hnam tlêm leh mãwl zawkte hian ei leh in, kamram leh thial neuh neuh, inhnawhpuarna ilo kan uar hle hlawm a; a bik takin Mizote hi kan kam a hlei bikin kan vir bik em ni aw? a tih theih. Nun nawmna leh hlimna chihhrang hrang leh eitur chihrang hrang kan hre theiin kan ngaihven var thin, kan chãk zawng tawh phawt chu a man to hle mah se kan lei pawp ngam zel a, tawn hriat kan nei zung zung thin, ei loha hleih pawh kan nei lo ni berin a lang. Mipui chanãi development pawisa, thenawmte ram, mi huanthlai, Kohhran sum, mirethei chanãi, mi Sangha dila sangha thlengin kan ei zawhsak duak duak thin chu a nih ber hi! Kristian diktakte nun dan tur chu niin a lang lo. Chuvangin, tunlai thalaite leh nu leh pa tamtak kam hleina leh chin tha lo tak pakhat ‘gutkha’ ei an uar êm êm zinga mi ‘tiranga’ leh ‘Shikhar’ hi enge a nih i han bêlchiang teh ang.
TIRANGA AWMZIA
India hnam puanzãr (national flag) sawi nan ‘tiranga’ hi hman leh lam a ni. ‘Tiranga’ chu Hindi thumal pahnih ‘tin’ (pathum) leh ‘rang’ (rawng) tih inkawp atanga lo piang niin ‘tin+rang =tiranga’ tih a ni a, mizo tawng chuan rawng chithum tihna a ni. ‘Tiranga’ rawng chi thum inchawih mawi taka rem khawm hi Pingali (or Pinglay) Venkayya ruahman (designed) niin 1921 khan Mahatma Gandhi, All India Congress hruaitulu hmaah pharh a ni. He rawng chithum inkawp hian awmze ril tak a nei. A chung bera rawng sendãng/serthlum rawng hian chakna leh huaisenna a entir a, a laia a var leh tawlaike hian dikna leh zalênna, a tawp bera a hringduk hian ram hmasãwnna leh hlawhtlinnate a entir a ni. Tichuan, tiranga chuan awmze ril tak a nei a ni tih kan hre thei tawh ngei ang.
Hnampuanzãr vawrh lãr nan leh hriat reng nan kum 1962-a din private industry pune-a headquarters nei mek Manikchand Group chuan vaihlo hnah leh a kuang chansawm (tobacco, areca nut, palm, spices) chhia paih mai tur chu ka tihrimtui nan saranga fun a rawn siam chhuak ta a, ‘tiranga’ hming vuah a ni bawk a, India ram pumah a lãr kher mai. USA hnam chekhnawk zingah pawh tiranga hi a lãr a ni.
SHIKHAR AWMZIA
‘Shikhar’ tih hi Sanskrit thumal Hindi thumal anga pawm leh lakluh a ni a, Mizo tawng chuan ‘tlangchhip’ emaw, a vawrtawp, vanglai (peak, ultimate) tihna a ni thei ang. Shikhar Gutkha Private Limited-in a siam chhuah a ni a, An director chu Pradeep Kumar Agrawal & Roshan Agrawal niin Kanpur (Uttar Pradesh)-ah Register Office an nei a, he company hi kum 24-a upa a ni tawh. Shikhar hi kuhva rah, palm rahro chhia, a nget leh ei tlãk loh cheh nawi chini tuia chiah thlum saranga fun, ka tih rimtui nana siam a ni. Hei pawh hian thalaite nunah hmun a luah thuk hle. A kalphung leh siam dan chawhpawlh leh a that loh dan chu tiranga nen thuhmun reng, bawkbãwn leh manta tih ang tho niin a hming erawh a hrang lek fang a ni.
A NGHAWNG THA LOTE
Khing ka tihrimtuina chihnihte bakah khian manufacturing company hrang hrangin thil tha lo tak tak, hriselna nghawng pawi thei an siam chhuak nual a, a vaia sawi vek sên a ni lo. Engpawhnise, kan tunlai thalai leh nutling patling tam tak pawhin an ei uar êm êm ‘tiranga leh shikhar’ bik thatlohna, mihring hriselna a nghawng pawi theih dante tårlang ila. Hetiangin:
Hmui, kachhung, lei, hrawk, & pumpuihnun cancers (oral cavity) a thlen thei.
Deoxyribonucleic acid (DNA) cell a tichhiain a tithuanawp thei, DNA hi mihring taksaa cell siam thar zeltu a nih bakah chi inthlahchhãwnnana pawimawh tak a ni a; hnathawk thei lova a awm chuan damkhawchhuah ngaihna a awm lo.
Cardiovascular leh lungphu a nghawng pawi thei.
Rilpui/rilphir/rilfang a tichak lovin a timawih thei.
Chaw pai tawihnaah harsatna a thlen thei a, êk harsatna a thlen thei.
Mithrui tichak lovin khaw hmuh fiahlohna a thlen thei.
Zunthlum leh BP sang a tizualkai thei.
Luhai, luna leh luak chhuak a thlen thei.
Zunkawng thalo (UTI) a thlen thei.
Chauhna leh nguaina, Thisen tlakchhamna etc. a thlen thei.
KHAP A NI
Gutkha products hian India ram pum huapa thalaite nunphung a nghawng chhiat nasat êm avang leh mihring nunphung leh hriselna a tha lo zawnga a nghawng pawi nasat avangin state/UT tinin kan manganpui thin avangin August 1, 2002 khan Supreme Court chuan khapna thupek hmasa ber a tichhuak a, he khapna thupek hian zãwm a hlawh tha vak lo nge, kum 6 hnu 2008 khan a tumhnihna atan Supreme Court bawkin khapna thupek a chhuah nawnleh a ni. Khapna thupek tharlam ber chu Bombay High Court-in Sept. 15, 2012 khan a tichhuak veleh bawk. Mahse, inkhap sen a ni lo a niang tun thlengin a la lãrin thalaite’n an la ei uar hle a, dãwrkai lamte pawhin a ruka zawrh an bansan thei bik lo.
India ramah hian meizial zûk baka chin tha lo, ruih theih thil (Smokeless tobacco) heng-khaini, gutkha, sahdah (tobacco quid), vaihlo & zarda avang hian kumtin mi 230,000 an thi ziah thina chhût a ni a; oral cancers zinga za zela 90% hi hetiang ruih theih thil chin tthalo avanga nunna chãnte an ni bawk. Mizo thalai, nu leh pate zingah leh zirlai naupang zingah pawh he thil chin tha lo hian hmun zau tak a luah avangin anemia, ril mawih, pumna etc avanga boral phah an awm nual tawh nghe nghe nia hriat a ni; thihna tãwk êm lova hrisel that loh phah kulcho zui tate pawh an awm nual tawh bawk niin a lang.
A TLÃNGKAWMNA
Hrãnghlui mithiam Pu J. F Laldailova fam khan cigarette bãwma inziak ‘cigarette smoking is injurious to health’ tih chu “,Pu vawma tui a ni e, i dãwt ngam leh dãwt rawh” tiin mizotawngin a letling e an ti thin. Vaihlo/meizial zuk (cigarette smoking) hian lung, chuap cancer leh tluk thutna (stroke), asthma, chuap natna benvawn
(chronic obstructive pulmonary disease (COPD) a thlen thei a, COPD avanga thi 80% hi mei zuk vang a nih bakah cancer vei zinga 90% hi mei zuk vang nia ngaih a ni bawk. 1 Kor. 3:16 kan chhiar chuan kan taksa hi Pathian in a ni a, Pathianin tihbawlhlawh A phal lo. Biak in nalh leh ropui tak tak aia pawimawh zawk chu Pathian in dik tak kan taksa hi a ni a; mahse, tiranga, Shikhar, meizial, ruihhlo, ruih theih thil tuibur leh kuhva hmangin kan tikhawlovin kan tibawlhhlawh chãmchi thin. Biak in ropui tak tak kan saa a chhung tihbawlhlawh hlauvin uluk takin kan vawng a, ruihlo, zu, zuk leh hmuan phei chu lak luh kan phal lova, a thianghlim thei ang berin kan vawng thin. Chutih laiin inkhawm bang kan chhuaka Pathian biak in dik tak zawk kan taksa chu ruih hlo, zuk leh hmuan ruih theih thilin kan tibawlhhlawh zuileh nghal zat thin.
Tiranga leh Shikhar thatlohzia, kan taksa hriselna a nghawng chhiat nasat theihziate hre chiang hle mah ila a zûna uai laklawh thalai kamhlei leh nutling patling gutkha products zûna uai thinho hian he thil chin tha lo tak hi huaisen takin bãnsan ngam se kawng khat talin cancer vei kan tlem phah anga a tihzia ngawt ang.