- L. Sailo
Kan ram hruaitute hi kawng tam takah tun hma aia nasa taka ram tana inpe peih an nih tawh laiin, an hruaina hnuaiah ram hmasawn leh changkang kan la nih theih lohna chhan lian tak tak pahnih an la awm tlat a, chu’ngte chu – (1) ram mipui hruai that hi an mawh a ni tih an la hre lo, leh (2) ram dan zawma ram hruai tur an nih an la inhre tawk lo, lai hi a ni ber. Kan rama thil tha lo, eirukna lian pui pui leh tenawm pui puite, sum leh ram ruhrel siam lai pilril ta, bo tate leh chhe lutuka siamte bakah, a mipuite pawh zo nun tha leh ze mawi kalsan zawnga kan thang tlat maite hi, a chhan han chhut thui zel ila, a bul chu a chunga point 2 tarlante khi an ni ber tlat a ni. A siam thatna tur pawh he lai point 2 atanga tan hi a ngai a ni. Tawngkam hriam pui pui hmanga a chhe lai huai tak tak leh lei la pui puia sawi chhiat vak vakte, Pathian thu romei zam kara ‘Ram chu Lalpa ta’ tih ngawt emaw, ‘Pathian duhzawngin awm ila .. ‘ tih ngawt emaw lam hi a ni lo a. Pathian thu chu he lei, kan zinna ram tan ni ber lo, he lei piah chatuan ram atan a ni ber zawk tih hria ila. A siam that dan tur pawh, kan ram hruaitute’n kan ram danpuiin an hnena mawhphurhna a pekte an hriat tawk loh vanga an tih tur an tih loh leh, an tih loh tur an tih thinte hre chhuak a, an insiam that ran hi a ni berin a lang.
Kan ram hruai tura mipui thlante hian, an dinhmun (MLA / Minister) an han chelh hian, Sawrkar-a hotu leh thuneitu an nih chang hi an hria a, State-a hruaitu leh thuneitu an nih hi an hre tel tawk lo ni hian a hriat a. State (keini-ah chuan Mizoram state) hian a chhunga awm zawng zawng, mipui, ram, Kohhran, pawl, Party, NGO etc zawng zawngte a huam a. Kan mi thlante hi Sawrkar-ah chauh lo, State-a thuneitu leh hruaitu an nih avangin, State chhunga thil awmte leh an kalphungte chu an mawh a ni ve lo thei lo a, State chhung thil chu ram danpuiin an hnena thuneihna leh thiltihtheihna a pek hmanga ram dan anga an hruai leh an thunun tur an ni miau a ni. He an mawhphurhna a taka an kenkawh a, an tih-hlawhtlin theih nan State sawrkar hi an hmanrua atan, ram dan anga an hman tangkaia, an thunun tura duan a ni a, chuvanga state sawkar-ah pawh hotu leh thuneitu ni nghal an ni chauh zawk a ni. Sawrkar hnathawkte pawh chumi kawnga anmahni pui tura inhlawhfa-te an ni.
Hetiang hi an mawh kalphung a nih avang hian, kan mi thlante hi, Sawrkar hnathawkte anga Sawrkar-ah chauh ni lo, State chhunga awm mipui zawng zawng, khawtlang, pawl, NGO, Party mipui, sawrkar leh Kohhran thleng hian, ram dan anga hruai that leh thunun (chumi awm zia chu, an mimal tha tih ang ang ni ngawt lo, ram dan zawm zawnga hruai that tihna) hi an hna (an duty) a ni. Mahse hei hi kan mi thlan tam tak, politician senior pui puite pawh hian an hre thin lo a. Chuvangin ‘mipui tha min pe ula, inkaih-hruaina tha / sawrkar tha kan pe ang che u’ tihte hi an sawi nulh nulh thin. Mipuite hi kaih-hruai ngai, hruaitu mamawh kan ni a, mamawh lo, fel sa ni ila hruaitu kan thlan leh kan neih a ngai lo ang. Zirlaite hi thiam sa ni se, zirtirtu an mamawh hauh lo tur ang hi a ni.
Mipuite hi mi tam tak, mi inang lo, dinhmun inang lo pui pui leh ze inang lo pui pui awm khawm, a tam ber thil tha leh inkaih-hruaina tha duh kan ni a. Mahse hruaitu leh ho khawmtu nei lo chuan a tam ber tha tih leh duh lamah pawh thu khat vaw tlang thei lo kan ni. Chu tak chu mipuite’n hruaitu leh ho khawmtu kan mamawh chhan leh a loa kan awm theih loh chhan chu a ni. Hetia kan mi thlante, mipui ho khawmtu leh ram dan ang zela hruaitu an nihna hi, Sawrkar hnathawkte laka an danglamna leh, class hran hrim hrim an nih a chianna lai pawh a ni. Sawrkar hnathawkte chu, sawrkar-a an hruaitute’n dan / ziak leh tawngkaa an tih tur an ruat bak mawh an phur lo a, mahse kan mi thlante erawh chu, state chhung, ram, sawrkar leh mipui zawng zawngte chunga thuneitu leh hruaitu an ni a, chumi ang chuan ram dan zawm zel zawnga ram mipuite hruai leh thunun theih kha an mawhphurhna a ni tlat a ni. Tun hma deuh phei kha chuan, kan mi thlante hian sawrkar kha an hmanrua, an hman thiam leh an hruai that azira tha tur a nih pawh an hre lo a. Sawrkar-ah chuan lal leh thunei fe si, mahse va tel ve ang chauha inngaiin, ‘Sawrkar hnathawkte hi Sawrkar neitu tak tak in nia, keini chu thingzara sava fu ang chauh, thlawk sawn leh mai tur kan ni … ‘ te an ti hlauh thin a. Inhlawhfa zawk a neitu tak nih theih thu a awm lo hrim hrim! An term chhunga an dinhmun leh mawhphurhna an hriat loh dan hi a ril thin hle a ni.
A nih a tha zawng (ram dan anga) mipui hruai leh thunun theih chu kan ram siam turin enge a pawimawh em em na? A pawimawh chungchuan-na chhan chu: democracy chu mipui lalna leh rorelna ram a nih angin, ram chhung dinhmun leh a boruak tawng hi mipui tam berte rilru level, zei leh zia-ah a innghat vek a ni ber a. Chuvangin mipui tam ber thinlung leh ngaihtuahna ber a tha zawng (ram dan zawm zawng)-a i hruai theih a, i hneh theih chuan, ram pum kalphung hi, sawrkar kalphung-te nen, her dik leh her rem a har tawh lo. Ram mipui rilru leh thinlung a tha zawnga hruai theih chu, a tha zawnga ram pum hruai theih tihna a ni. Chuvangin ram mipui a tha zawnga hruai theih hi a tulin a pawimawh chungchuang a ni. He lai ber hi kan mi thlante’n an man loh a, Sawrkar-a thuneitu emaw an intih chauh chuan ram hruai that ngaihna a awm lo.
India ram danpui (constitution) chuan, mipuite thlan, ram hruaitu dinhmuna dingte chu a tir atanga a duan danah ram dan zawm leh kengkawha ram hruai tur an ni sa hrim hrim a. Mahse party an hruai dan atang tawhin, ram dan zawm lo pawha sawrkar atanga hamthatna hmuh theih anga Party mite an lo sawi hmuh nasat thin avangin, sawrkarna an lo siam theih pawhin an insawibat rulh tur a lo namen lo a, ram budget pawhin ram hmasawnna tur a daih thei ta ngai thin lo a. Khawtlang, pawl, NGO, Kohhran … etc kal dante pawh, dan anga an hruai that tur tih hre loa an lo uipui tui lian thlir thin avangin, ram chhungah dan zawm tur kan nei tih pawh hre chang loa mahni zawn zawnah, mahni tha tih ang anga hmalakna a lo hluar a. Ram danin a thunun piah lamah ngaihdan inang lo leh duh dan insual a lo tam a. Chutiang karah chuan thuneitu leh ram hruaitu dinhmun chelhtute tan pawh ram dan anga mipui leh ram hruai ngaihna a awm thin lo. Dan anga ram, mipui leh sawrkar hruai a nih lohna hmunah chuan Central atangin sum tam tak hmu thin mah ila, kan ram ruhrel siamte pawh a nih tur ang ni pha loin, a derdep thei em em tlangpui ta thin a, tha ve deuha siam ve tum pawhin, a hmangtu tur mipui rilru ber a tha zawnga kan hruai hneh si loh chuan, thil tha pawh a tha rei thei ngai lo a, ram ti-hmasawn phain mipuite’n hman nachang kan hre chuang thin lo a, kan hmang thiam pha thin hek lo. Chutiang hmang kher loa, chu aia awlsam zawka, dan pawna hamthatna dawn theih dan lam zawk chu mipuite’n ram hruaitute atanga kan zirchhuah a ni tlat thin.
Hetiang hi thil awm dan ni mahse, mipui thlan tlinte’n, ram hruaitu dinhmun an han chelh hian, Sawrkar mai bakah ram, mipui, khawtlang, NGO …etc-te chu dan anga an hruai tur tih hre tawk loin, duh duha vawk lal len thei ta leh, an kuta ram hausakna awm tate pawh chu, ram hmasawnna leh kawng dika mipui hruai tumna aiin, inthlan-a an senso a pung nen-a hmuh let lehna hun remchang atante, dan piah lama anmahni leh an mi hnaih / party mi vulh nante, inthlan leha an tlin leh theih nan, ram hmakhua ang taka policy lem siama inlak muk lawkna remchangahte an hmang ta ber zawk thin a. Ram dan anga ram hruai tur nia an inhriat loh aleiah ‘Ram dante hi chu a awm ve a ni mai a, a bum thiam thiam hi mi thiltithei an ni mai’ tihte chu mipuite’n an hnen atanga kan hriat thinte a ni tlat a. Mipui sum an kuta awmte pawh, ram dan anga hmang tur an nih inhre chang loin, ‘Kan budget hi chu kan duh duhin kan ti thei; kan duh leh kan kang ang a, kan duh leh kan bai ang a, kan duh leh kan chhum ang’ tihte chu an tawng chhuah duh dan a ni ta hlawm a. He’ng atang hian ram hruaitu dinhmun an han luah hian, ram dan zawm tur an nih an hriat loh mai bakah, ram dan zawm zawnga mipui hruai tha tur an nihte phei chu an hre loin, tumna an neih pawh beisei chi an nih loh zia a chiang a. Hetiang taka kan ram hruaitute’n ram dan ang zela ram an hruai ngai loh avang hian, kan ram hian hma a sawn thei lo a. Mipuite pawhin pi pu atanga kan nun tha leh ze mawite hloh zelin, a piangsual zawngin kan rilru pawh a than zel phah ta a ni.
Heta tang hian kan ram hruaitute hian, an hruaina hnuaiah ram hmasawnna tak tak min thlen pui theihna tur leh, mipui pawh khua leh tui tha kan nih theihna tur chuan, a hmasa berin ram mipuite hi ram dan zawm zawnga min hruai theih hmasak phawt a, anmahni leh an siam sawrkar pawh ram dan zawm leh kengkawh zela an kalpui a tul a ni. Hetiang ti si loa ram kaihhruai thiltih hi ram dan anga kalpui an tum ve ngawt chuan, mipui, NGO, pawl, sawrkar hnathawk leh party mi tam berte hlei hlei hi, a theihna hmun leh hun apianga ram dan zawm lo tur zawnga hruai than len an nih tawh avangin, a dodaltu tha tha an rawn ni thei ngei ang. Chuvangin ram hmasawnna leh changkanna tak tak phur chhuak zo ram kaih-hruaina siam tur chuan, ram dan zawm zawnga ram an kaihhruai theih loh chuan a ngaihna a awm lo. Tichuan, ram hruaitu dihmuna ding, ram dan ang zela ram kai-hruai tur an nih leh, mipui rilru a tha zawng hruai hi an mawhphurh a ni tih hre lo tan mipui rilru a tha zawnga hruai hi, a nachang takngial pawh hriat ngaihna a awm lo a, ram ti-hmasawn pha-a ram hruai theih ngaihna a awm bawk lo.
Chuvangin mipuite mi thlan, ram hruaitu dinhmuna dingte hian, ram tihmasawn tham leh mipuite pawh a tha zawnga hruai thei tur chuan, ram dan ang zela ram hruai leh chuti zawnga mipui rilru hmin theih hi thil tul hmasa ber leh an mawhphurh ni bawk a ni tih an hriat a, chumi zawnga hma an lak a ngai a ni.