LIRTHEI KHALH CHUNGCHANGA HAWIHHAWMNA LEH PHUNGTHLUKNA

  • Zoliansanga Tlau

Sumo aia Bus service a lar zawk hun laia kan hmaa thute motor ruih avanga an chil per leh luak, kan lu leh hmai hmanga kan lo dawnsawn zeuh thin laite kha rilruah a thar leh thin. Sumo service a lar hnuah pawh hian hawihhawmna leh phungthlukna thlakchham ve tak tak, thutpuite tan ka hnawksak em tih pawh ngaithuah ngai lo, Mizo ni ve bawk si thutpui hrehawm zia leh ninawm zia hre tawhtu leh tawng tawhtu kan ni tawh mai thei bawk. Chutiangin, lirthei khalh thiam si, mahse, hawihawm lo leh nungphung tha leh mawi hre si lo. Traffic dan leh hrai hre bawk si lo bakah, fimkhur bawk si lote hi an ngeiawm a, an veiawm bawk. Lirthei chhunga zu rui, meizial zu, sahdah, khaini, tuibur hmuam te bula thut pawh a hrehawm tawk nak-a-laia, a lirthei khalhtu berin kan sawi zawng zawng a tih lek phei chuan ropui lo tak a ni. Tunlai hunah phei hi chuan zuk leh hmuam tite an chep tawh hle avangin a ti thinte paw’n simna hunah hman a tha hle mai. Zu leh damdawi hmansual erawh sawi lo va lum a ni ang.

JF laldailova chuan “manners chu nunphung, nungchang, zia” (English – Lushai Dictionary, 1969, 2005, p.326) a tia a. “Etiquette chu mi biangbiak dan, mi zahder thiam dan, mi hma leh mi zinga chet dan mawi, phungthlukna” (p.184) tiin a sawifiah bawk. Mihringte hi social animal kan nih avangin chengho va awm khawm thin kan ni a. Hei vang hian nungchang mawi leh tha, hawihhawmna, phungthlukna, mi zah derna, mi dang venthawnna te leh a nachang hriatte hi kan ngaih pawimawh a tul hle. Hetiang mi kan nih pawh hi a ngai niin alang. Lalhruaitluanga Chawngte-i’n, “Kan tunlai hunah hian chengin kan neih ang te nei ve ta se, Taitesena te, Chawngbawla te, Khuangchera te thianho, Vana Pa leh an kawmthlangpa te khan in lirthei man to ber ber angte hi neiin han khalh ve ta se…’Nau zan mu ka tiharh palh ang e…Helai velah hian lungphu tha lo an lo awm ang a, ka thawm hi an lo ning palh ang…An pi ber hi a chak tawh si lo a, a lo muthilh theih loh phah ang e…Kea kalte tan a hlauhawm palh ang e…Mit fiah vak lo chunga loh theih loh thil avanga lirthei khalh te an lo awm ang a, an tan ka hnawksak palh ang e,’ tihte khan an rilru a luah leh tlat ang a, an va han hnawksak dawn lo chiang tak. Mi tana hlauhawm tur khawpin an tlan lo ang a, mi an su thuak ta palh a nih pawhin, an nuih lo ang. Nuih chu sawi loh, an sut thuaka te tan pawha thinrimna chi loh khawpin inphahhniam takin thupha an chawi ang…Thlahtute ber chutiang an nih chuan an thlahte pawh chutiang chu ni tur kan ni a, mihring inthlahchhawn danah thlahtute chu chhun tur kan ni” tia MAL-in Book of The Year 2016-a an thlan ‘Aizawlah Aizawler’(2016, p.32 – 35) tih bua a ziah kha a pawimawh mang e.

A hmasa berin lirthei khalh tur chuan lirthei khalh phalna (Lisence) neih a ngai a. Lisence puitling neih hmain Learner Lisence kan nei hmasa phawt thin a. Learner te chu inzir mek an nih avangin an lirtheiah ‘L’ an bel tur a ni a. Lirthei khalh zirtirtu bak a phur thei lo. Learner lisence pawh i nei lo a nih chuan lirthei khalh lo ngam la i tan leh mi dangte tan a him a ni mai. Kum tling lo lirtheih khalh phei chu danin a phal lo tawp tih hria ang che. License neih avanga fimkhur lo taka khalh theih a ni kan tihna erawh a ni hauh si lo. Lisence nei lo; mahse, lirthei khalh thiam tak tak i hre tho mai thei. Khalh thiam ringawt a tawk lo va, traffic dan leh hrai leh road sign i hre lo thei a. Hei hi a pawimawh em em si a. Learner license i neih hnuah license puitling nei turin lirthei i khalh thiam leh thiam loh bakah traffic dan leh hrai leh road sign-te chu oral exam hmanga pal tlang a ngai leh thin bawk. Kei pawh ka exam hmasak berin traffic dan leh hrai leh road sign ka hriat tawk loh avangin ka tla a, a hnua ka exam lehah erawh ka pass ve thei ta a ni.

Tun hma khan Driving License neih a awlsam thin hle niin ka hria a. Test leh Oral exam hmachhawn lo va licence nei kha an awm tluahin ka hria. Tun-ah erawh hi chuan kan changkang chho zel a, license neite hi chuan test leh oral exam an hmachhawna an pal tlang tak zel avangin lirthei khalh dan tur chungchanga dan leh hrai leh road sign te an hre tlangpui tawh niin alang a, mitin tan a himin a tha hle. January ni 7, 2024 khan Sr. SP Traffic Pu Stephen Lalrinawma paw’n “Lirthei khalh, a hman dan leh enkawlna kawngah lirthei neitute’n hma kan sawn zel a. Amaherawhchu, traffic dan leh hrai hriat loh avangte, ngaihthah hrim hrim leh fimkhur tawk loh avanga chesual leh man tawk kan awm fo thin a, hemi kawngah hian tan la thar zel turin lirthei neitute kan infuih thar a ni” tia a sawi nghe nghe kha (DI & PR, Mizo Press Releases, 3712/2023 – 2024).

Lalhruaitluanga Chawngte vekin “…mihringte hian kan rilru leh thinlung, kan ngaihtuahnaa awmte kan tilang a, a remchan dan ang angin, kan thiam dan ang angin, a chang phei chuan mi hriat atana kan duh loh thil thlengin, a hnuaa kan zah leh hnuhnawhna tur thlengin keimahnia thil awm hi kan puang chhuak thin” (Aizawlah Aizawler, 2016, p.57) tiin a lo ziak a. Kan Bible paw’n “Tuia hmel ngai a lang angin, Mihring thinlung chu mihringah a lang” (Thufingte 27 :19) a tih ang deuhin lirthei khalhtu thinlung leh rilru put hmang chu a lirthei khalh dan leh park-a a enkawl danah a lang chhuak thin kan tithei ang. Lirthei chu a khalhtu hmanga chea, ding a nih avangin a khaltu chu a fin var a, a chim chin a san a pawimawh hle.

Lirthei khalhtu mi thenkhatte chuan an hnunga lirthei tlante ngaihtuah lo vin leh signal engmah pe bawk si lovin an din duhna hmunah an ding tawp thin a. Mi thenkhatte lah kawng peng thuamah signal pe miah lovin an duhna lam panin an tlan nghal ringawt thin bawk a. ‘Kawngpui hi ka ta a nia’ ti ang hrimin kawng lai takah lirthei lo park ta mai lah bo lo. Thenkhat an hmel hriat biak tumin an ding thut a, rei tak tak thil an la sawi thin lehnghal a. Kawng zau lai zawng lo va, kawng te leh zim laia lo inher (turn) ta mai te pawh an awm. Double parking pawh engah-maha ngai lo pawh zu han awm a! “Kawng chhoah, chhuk zawnga kal zawkin chho zawnga lo kalte kan duhsak zawk tur a ni, thawl taka kan inpel thei lo a nih dawn chuan chhuk zawnga kal chuan dingin kawng a lo kian tur a ni” (Lirthei Khalhtute Hriattur & Road Traffic Sign’, p. 22) tih a nih laiin mi thenkhat chu chhuk zawnga lo tlante chu chho zawnga tlan te’n kan lo nghah a, kan lo ngaihchan ngai an awm bawk. “Lirthei khalhtu zawng zawngin kawng vei lam nekin lirthei an khalh vek tur a ni a, kawng dianglam chu an mahni tawk zawnga lirthei dang lo kalte leh an aia tlanchak zawkte tan zau thei ang berin an zuah tur a ni” (Lirthei Khalhtute Hriattur & Road Traffic Sign’, p. 3) tih a nih laiin mi thenkhatte erawh mahni side lo lam dinglama chak taka tlan chingte pawh an awm bawk. Indicator light hmang thiam lo pawh kan la awm nual. Kan kalna tur emaw kan dinna tur lam kan pan dawnin kan panna lam turah indicator light tih en tur ni awm tak a nih laiin ka sawi ep zawnga indicator light tieng ta mai lah kan la tam bawk. Kan hnunga lirthei tlan, kan intlan pelh tir dawn erawh chuan kan intlan pelh tirna tur lam lo zawk vei lamah indicator light kan ti eng tur a nih laiin min tlan pek turte lama indicator light tieng ta daih pawh an la tam mai! Kan intipalh ang tih hlauhawm thin hle.

MVI Mizoram-in ‘Lirthei Khalhtute Hriattur & Road Traffic Sign’ tih lehkhabuah chuan “He dan hi section 118 of the Motor Vehicles Act, 1988 (59 of 1988)-a Central sawkarin lirthei khalhtute tana a siam a ni a, hei hi Driving License diltute tana hriatfiah a lo awmsam zawk theihna turin a zulzuia lehlin a ni a. Heng dante hi lirthei khalhtu chuan a hriat hle bakah a zawm ngei ngei tur a ni…He dan hi a hmingah chuan, Rules of the Road regulations, 1989 tia koh a ni ang, ni 1st July, 1989 atanga hman tan a ni” (p.3) tiin a inziak a; chuta mi chu hetiang hian ka ngaih pawimawh zualte la chhuakin a point te tein han tarlang dawn ila a tha ang:

  1. Emergency thilah mi a lo hmanhmawh thei a, “ka lo tlan hmasa ang e” tia kan hnunga lirthei khalhtuin horn a hmeh rik chuan tlan chak sauh loh vin, hre lo awm taka awm mai lovin kawng lo ken vat tur. Emergency ni bawk si lo a nih erawh chuan kan hmaa lirthei awmte tlan pelh zung zung lo va dawhtheih zir a mawiin a tha hle bawk ang.
  2. Min tlan pel turte himna ngaihtuah chungin kan hmaah lirthei awm leh awm loh ngaihven a, signal inpek a tha. In tlan pelhna kawng zau tha a ni em tihte pawh ngaihtuah a pawimawh.
  3. Indicator light a that loh chuan kut dinglam hmanga ‘hand signal’ pawimawh zual kan hriat turte chu:

a) Speed sang atanga tlan muan dawnin : Kan ban dinglam chu phar chhuakin, kut phahin hnuai lam a hawi anga chhuk leh chho zawnga vai tur a ni. A hnunga lirthei dang lo kalin a hmuh chian thlengin a vai tur a ni.

b) Lirthei khalhtuin a lirthei chu a din tir dawnin : A ban dinglam chu sang taka phar chhuakin, kut phahin dinglam a hawi tir mai tur a ni.

c) Dinglama pen dawnin emaw eng emaw vanga kawng dinglama a kal duhin : A ban ding lama phar chhuakin dar nena inzawla ngil taka pharin, kut phahin hma lam a hawi tur a ni. Kut tih chet loh tur a ni.

d) Vei lam pen dawnin emaw kawng vei lama kal dawnin: A ban dinglam phar chhuakin, a kut chu sana vir loh zawngin vai vir tur.

e) Lirthei khalhtuin a hnunga lirthei lo kal inpelhtir a duhin: A ban dinglam phar chhuaka a dar nena inzawla pharin, a kutphah chu hma zawng leh hnung zawngin a hui ang.

  1. Lirthei khaltu reng rengin lirthei an park dawnin, an lirthei chuan mi dangte tan rokhawlhna emaw harsatna emaw siam lo thei ang berin a park thin tur a ni. Park-na hmun a nih pawhin park dan tur an lo siam sa angin a park ve mai tur a ni.

a) Kawng pengthuam, kawng kawi emaw kawng pawng bulah park loh tur.

b) Kawngpui leh lamah lirthei lo in-park tawh sa an awmin emaw lirthei dang tan harsatna a siam dawn chuan park loh tur.

c) Bus stand bul hnaiah, school emaw hospital luhna dalin, traffic sign tar lai hliahin emaw kangthelh motor tui lakan dalin emaw mi compound-a lut leh chhuak tur dalin dan loh tur.

d) Mahni side lo lamah (ding lamah) park loh tur.

e) Lirthei khaltu reng reng chuan a lirthei chu kawng hmang veitu midang tana hlauhawm, dipdal emaw harsatna siam zawngin a park ngai tur a ni lo.

  1. A silencer tipawp/ siam danglam hmanga ri bengchheng tak siam phal a ni lo. Lirthei kan inzui reng rengin kan hmaa mite an din thut emaw tlan muan thut emaw pawha va su lo tawk turin kar awl kan siam reng tur a ni.
  2. Mahni lirthei khalh lai thunun tha thei lo khawpa zu emaw drugs emaw rui chu, man vawi khatna-ah cheng 2000/- leh thla ruk (6) chhung lung in tan. Kum (3) chhunga man nawm leh a nih chuan cheng 3000/- leh kum hnih lung in tan tura hrem theih a ni.

Driver hawihawm i nih theih nan hetiang hian ti thin bawk ang che:

  1. I lirthei i khalh hmain tawngtai thin ang che.
  2. Bike changkang emaw car changkang emaw i nei a i khalh emaw a nih pawhin chapo lo la, driver dangte’n kawng kian bik zel turah inngai lo la, kawng lo kiantu zawk nih hi a mawia a zahawm a ni tih hre reng ang che.
  3. Phurh i nei a nih chuan tawng reng bik lo la, an tawng hun nghakin an sawi ve tur ngaihtuahin zawt thin rawh. Fing leh thil hria nih hi a tha viau nachungin intifing, intihria hi chu a hrilhfiahna a dang daih a nia. I hritlang a nih chuan mask vuah rawh. Chuanpuite bula hahchhiau leh khuh vak vak a mawi lo va; an tan kan tenawm thei a ni tih hriat a tha.
  4. I hnunga miin lehpelh che tuma horn a hmeh rik chuan lo kian vat rawh. Emergency avangin a hmanhmawh thei a ni tih ngaihtuah thleng ang che.
  5. I hmaa lirthei tlan i tlan pelh hnuah tawngkain emaw horn hmet rik hmangin emaw lawmthu sawi rawh.
  6. Miin an lirthei ti ding meuh va kawng an lo ken che chuan tawngkain emaw horn hmet rik hmangin emaw lawmthu sawi ngei ngei rawh.
  7. Kawng hi vantlang kawng a ni tih hria la, kea kal leh lirthei dang kalna dipdal zawngin i lirthei hung suh. Mi dang tan harsatna ka siam palh thei ang em tih ngaihtuah chungin i lirthei park rawh. Hmanhmawh vanga kawng lai deuha i lo park palh a nih chuan polite takin a tuartute hnenah ngaihdam dil rawh. An hre thiam lutuk ang che.
  8. Ngaihdam dil lo va thinrim zawk emaw ngawi reng emawa i awm chuan, ‘a va mawl ve, a va polite lo ve’ an ti mai ang che.
  9. Mi lirthei i tauh palh emaw i tihmelhem palh emaw a nih chuan a neitu hnenah rang taka kalin emaw mobile phone hmangin emaw biain tha takin a nihna tak hrilh rawh. Sum i nei a nih chuan chawi in huam la, sum leh paiah i lo pa chhe deuh a nih pawhin tha tak leh tlang takin i harsatna sawi rawh. Miin dik taka a harsatna a sawi chuan hriat thiam loh tur thu a awm lo.
  10. Miin kan bike emaw kan car emaw an tih palh a, ngaihdam an dil chuan “I chawi ngei ngei a ngai” ti nghal ringawt lo vin, hre thiam a, ngaidam theitu nih hi a zahawm a, a ropui. Chutih rual chuan dan anga thil tih erawh a tha ber thei tho bawk.
  11. Kan hriat reng pawh kan theihnghilh thut theih avangin lirthei khalh/tlan dan tur, dan leh hrai hre tura kan ngaih te’n an tisual palh thei tih hriain hre thiama ngaidam theitu nih hi a mawia, a zahawm hle.

Lirthei khalhtu hawihhawm leh phungthlu i nih theih nan i rilru leh ngaihtuahna tichangkang la, i lirthei i enkawla i hman danah mi smart tak ni ang che. BA, MA i zir kher lo a nih pawhin nungchang tha i neih a, i hawihawm a, mi dangte i care tlat chuan i zahawm tho tho ang. BA, MA, sawrkar hna sang thawk chapo si aiin i zahawmin i ropui zawk daih thei tih inhria ang che.

Leave a Reply

error: Content is protected !!

Notice: ob_end_flush(): failed to send buffer of zlib output compression (1) in /home/thezozam/public_html/wp-includes/functions.php on line 5427

Notice: ob_end_flush(): failed to send buffer of zlib output compression (1) in /home/thezozam/public_html/wp-includes/functions.php on line 5427