- Mahmuaka Chhakchhuak
Ṭawng thiamsaa piang tumah kan awm lo a, tupawh mai hian kan zir chawpin kan thiam ta mai chauh a ni. Chuvangin pianpui tawng (Mother Tongue) kan tih pawh hi khawvelah tumahin pianpui tawng an neih loh avangin nausen lai atanga kan tawng thiam chu a ni maiin keini mizo tan chuan ‘Mizo tawng’ chu kan pianpui tawng alo ni ta mai zawk a. Dawithiam Lalruanga erawh kha chuan a piantirh atangin tawng a thiam nghal ni awm tak a ni a, a ni tan chuan pianpui tawng a nei tihna a ni kan ti thei ang. Mother Tongue tih chu pianpui tawng kan tih tak nain Mahni hnam tawng tihna erawh a ni kher lo thei thung. A chhan chu vawiinah ngei pawh hian kan zingah mahni hnam tawng hre lo hi mi tam tak kan awm; Pawi, Ralte, Paihte, Hmar leh hnam dang zingah hian keimahni hnam tawng aia Mizo tawng hmang ta zawk hi kan nih vang a ni. Mother Tongue hi hrilhfiahna pakhatah chuan Naupangin a thiam chian ber, suangtuah nan leh ngaihtuahna atana a hman tawng hi a ni tih a ni a, chuti a nih chuan Chhakchhuak leh Fanai inkara naupiang pawhin tawng a thiam hmasak ber chu Mizo tawng a nih chuan chu chu a pianpui tawng a lo ni mai tawh dawn tihna a ni ang.
Tawng hi a pawimawh em em a, a pawimawhna ber pakhat chu hnam zia (Culture) humhimna atan a ni. Tawng leh hnam zia hi inkungkaih nghet tlat an ni a, kaih then theih an ni lo. Tawng thiam a, hmang thiam tak tak tur chuan hnam zia hriat chian viau a ngai bawk a, entirna atan; Vaipa pakhat hi Mizoramah a rawn awm a, mizo tawng a zir chawp a, reiloteah inbiakna tur atana pawimawh leh a mamawh khawp chu a thiam mai. Nimahsela mizo tawng hlutna leh hausaknate chua hre phak tak tak chuang hauh lo ang. Romei kan tihte, Artial fin kan tihte leh Vawkpa sutnghak kan tih angte hi hre fiah tur chuan kan mizo hnam zia a hriat ve hle a ngai dawn tihna a ni. Chuvangin tawng hi inbiakna tur chu a nih ngei rualin hnam zia humhimna atana thil pawimawh berte zing ami a ni tih hi kan hriat a tha a ni. Hnam dang zinga Chhurbura chanchin sawiin awmzia a awm vak loh karah keini zingah chuan fiamthu thawhna hmanrua ber emaw tih mai turin kan uar thung si a, hetiang atangte hian hnam zia leh tawng inpumkhatna pawh kan hrethiam awm e.
Tawng hi mithiamte duanchhuah tam tak a awm rualin mi naran tak tak zing atanga rawn piang pawh tam tak a awm bawk a. A thanlenna hmun pawh mi tam tak awmna hmun a ni zawk mah. Hnampui zawkte chuan language grows along with the growth of civilization an lo ti reng a, hnam zia than chhoh ang zelin kan tawng pawh hian hma a sawn thin tihna a ni. Tun hmaa kan hman ngai reng reng loh tawng thar pawh keini rual pawhin sawi tur kan hria ang a, chutih rualin tawng thi tawh tih mai tur, tawng hman tawh loh tam tak a awm bawk. Chutih rualin hnam dang tawng ni si, keimahni tawng anga kan neih tak mai pawh sawi tur tam tak a awm bawk a, kan hnam zia a than chhoh zel angin kan tawng pawh a thangin a danglam chho ve zel thin a ni. Entirna pakhat lek han tarlang ila; Tun hma chuan ‘Hrai’ tih hi kho sawina atana hman thin a ni a, thangthar tam takte chuan an hre tawh kher lo ang, tunah chuan hman pawh a ni tawh meuh lo a. Hetiang hian kan Pathian lehkhabuah ngei pawh hian a hunlaia fiah leh chiang em em si a, a hnua thlak leh tak hi sawi tur a awm nual a ni.
Tumkhat chu English news Anchor Rajdeep Sardesai hian Congress chhuanvawr Sashi Tharoor leh BJP mithiam Swapan Dasgupta te a kawm tumin ‘In pahnih karah chuan English chungchang chu kan sawi ve ngam lo e’ a ti e an ti a, a level chu sang tak a ni. Sap ho zingah ngei pawh khuan sap tawng hi keini ang bawkin an inthiam hleih hlawm ngang mai a, mizo chhul chhuak zingah pawh hian tawng hmang thiam leh thiam lo hi an lo inthlau thei viau mai a, chutiang bawkin ziak lama chem kal takte hi tawng lamah chuan an lo chukha lutuk lo em ni tih tur hi an awm nualin a hriat. Lalhmingliana Saiawi kha a thu leh hla chu chhiar a hlawh viau laiin amah kawm chuan titi tur ngah vak lo nia sawi a ni thin. Pu Laldenga pawh kha a ziak lamah chuan sawi tur a tam loh laiin tawng lamah chuan a hausain mizo tawng thiam taka sawi a ni a, mipui hmaa thusawi thiam tak mi a ni. Chutiang zelin R. Vanlawma, KL. Liana te pawh kha an thu leh hla chhiar a nawm em em rualin anmahni chuan titi an ngah vak lo emni tih tur an ni. US President zingah pawh sap tawng thiam leh thiam vak lote thusawi chu ngaihnawm hleih tak a ni a, Barack Obama’n Bin Laden thih thu a report leh Donald Trumpa’n ISIS Leader thih thu a report kha han ngaithla kawp ila America President theuh theuh si kha ngaihnawm hleih tak a ni.
UNESCO-in Feb. 17, 2009-a buatsaih Atlas of the world’s languages-ah chuan khawvelah hian tawng la nung, la hman mek hi 6,000 vel awmin a chhinchhiah a, February 2022 alo thlen leh meuhah chuan tawng chi hrang 1,863 chu hman mek niin a chhinchhiah leh tawh a ni. Hetianga tawng chi hrang a tlemna chhan pakhat chu a hmangtute boral tak zel vang a ni a, a hmangtu an awm tlat si loh chuan tawng pawh chu humhalh tum hle mah ila humhalh theih loh a ni tihna alo ni. Jan. 26, 2010-ah khan India rama tawng pakhat chu kumkhua atan a bo hlen ta a, Andaman & Nicobar Island khawpui Port Blair-a pitar pakhat kum 85 mi chu he mi niah hian a boral a, amah chauh chu ‘Bo’ hnam tawng hmang la awmchhun a nih avangin a boral rual chuan ‘Bo’ tawng pawh chu a boral ve nghal tihna a ni. Hetiang hian Mizo hnahthlak hnam zingah pawh kan tawng thenkhatte chu boral mai thei dinhmunah dingin heng; Bawm, Hrangkhawl, Paite, Thado, Hmar, Anal, Aimawl, Mara, Gangte, Chawhte leh Kawm te hi UNESCO chuan dinhmun hlauhthawmawm a ding mek niin a tarlang a. Hetiang a nih chuan kan tawng hman mek Mizo tawng ngei pawh hi kan unau Khiangte, Pautu leh Tarau tawngte angin thi mai thei dinhmunah a ding ve thei reng bawk a ni.
Tichuan, kan tawng hman mek, Mizo tawng hi keini hian kan chhawm nun reng a ngai a, hnam dang tawngte pawh kan tawnga dah mai bakah a nihna ang anga kan tawng atana kan hman pawh a pawimawh a, chu chu tawng tih hausakna pawh a ni. Sap tawng ngei pawh hi hnam dang tawng anmahni tawng ang maia an hman tam tak a awm a, a tam ber chu Latin tawng atangin a ni hial awm e. Heng; adhoc, adminisratio, adultus, aqua, arteria, calamitas, candela, captivus, carbo, color, compositio, consequentia, conservo, consicus, consolatio, constans, contendo, copiose, creator, creatura, crocodilus, custodia, damno, devotion, dictator, digression, diligens, directus, dominatus, exemplar, exerceo, facies, falsus, gloria, honor, imago, impudenter, incontinens, indifferente, indignatio, inhospitus, inhumanus, istituo, laureates, lesbian, liberatio, luxuria, martyrium, materia, monasterium, nota, notaries, numerous, oblivion, opinion, ordinaries, orgia, privatus, rare, redemption, resurretio, renovation, rhetor, ridiculum, rumor, sal, serius, severitas, silens, simplex, smallpox, summa, sustento, synagoga, systematic, termination, theologian, thesis, tiara, tribulatio, tuberculosis, utensillia, vapor, varietas, vespera, veteranus, via, viaticum, victor, vigor, vipera, virginitas, volubilis, voluntaries tih zawng zawngte hi Latin tawng vek an niin Sap tawng atana hmante a niin a thente hi chu a nihna ang chiah lo deuha tihdanglam pawh a awm bawk.
Hetiang hian hnam dang tawng pawh mizo ṭawnga hman zui tak a awm nual a, chungte chu; Bottle, Christmas, Cigarettes, Kettle, Dozen, Computer, Film, Laltrine, Cooker, Stool, Gas, Pin, Television, Tube light, Accident, Agenda, Article, Alkatara, Alu, Bazaar, Chapal, Chhuti, etc te hi keimahni tawng ang maia kan hman tawhte a ni. Hetiang a nih avang hian kan tawng hi kan tih hausak deuh deuh pawh a ngai a, kan hnam nun chawinung tu pawimawh tak a ni tih hi kan theihnghilh loh atan a ṭha. A mawina lamah pawh Mizo tawng hi ṭawng mai tak a niin, a lamrik dan a zirin a kawh a danglam daih thei a, Sap tawngah erawh lam rik rem lo tak tak hi sawi tur a awm nual; that, those, this, these, them, there, their, thou, thee, thy tihahte hian ‘th’ hi ‘d’ anga lam rik tur a nih laiin ‘thing’ ahte chuan Mizo tawng anga lam rik a ngai leh daih thung si. Hetiang hi sawi tur a awm nual. Mizo tawngah chuan hetianga ri danga pemkawi tir hi kan nei ve lo a, a nihna ang anga lamrik an ni.
Thumal pakhat, lamrik dan a zira a kawh dang daih theite pawh hi Mizo tawngah hian kan nei nual a, entirna atan ‘Pang’ tih hmang hian sentence han siam ta ila;
ri sang tawiah chuan – An lo thleng ta pang mai
ri sang sei – Ka lukham hi Pang laa siam a ni
ri hniam tawi – Ka mu a, ka pang a kham
ri hniam sei – Mi hnial ve pang pang a
ri kuai tawi – Liani chu a inchei pang lutuk
ri kuai sei – A tawng pang pang mai
ri er tawi – An unauvah a pang ber a ni
ri er sei – Tui a hmuam pang mai le!
Hetiang hian Pang tih thumal pakhat hmang ringawt pawhin sentence hrang hrang kan siam thei ang. Lei tihte, Ban tihte leh a dang dangte pawh chi hrang hranga sawi theih an awm nual bawk a, chuvangin Mizo tawng hi a hausa a, kan tih hausak zel pawh a tha ngei ang.
Sap tawng thumal pakhat ‘Harvest’ tih chu Mizo tawngah chuan sawi dan chi hrang hrang a awm a; Buh chungchang sawi a nih chuan ‘Seng’ tih hman a ngai a, La chungchangah chuan ‘En’ tih a ni leh a, Chhawhchhi-ah chuan ‘Khawng’ a ni leh daih a, Mai leh Maipawl lamah chuan ‘Khawm’ hman leh alo ngai a, Bal, Bahra leh Sawhthingahte chuan ‘Cho’ hman leh ngei ngei alo ngai bawk a, hetiang hi Mizo tawng hausakna a ni. Hnam zia alo danglam ang zelin kan tawng pawh danglam lo thei lo hi a awm thin a, chungte chu pawm loh ngawt theih an ni lo. Kan tawng hi keimahni zingah ngei pawh hian hman uar a tul deuh deuh a, kan tawnga thuziakte pawh hi ram hran leh hmun dangahte pawh kan thehdarh a ṭul viau bawk a ni. Guwahati vai dawr pakhata ‘Vawksa Rice’ tih lo intar chuan min tih tlangnel phah hle mai a, anmahni lah chuan Mizo tawng an thiam hauh lo lehnghal. Israel rama Isua thlanah khuan ‘Lal Tawngtaina’ thuziak hi kan dah tawh em kha, hawh teh u, kan ṭawng hi i hmang uar deuh deuhin i thehdarh zel bawk ang u. Min phuarhkhawmtu pawimawh tak a ni si a.