Tlukthutna tam chhan

  • Dr. C. Lalrampana

A KAMKÊUNA

Stroke hi mizotawng chuan ‘tlûkthutna’ ti ila a dik zawber mai awm e. Tlûkthutna hi khawvel pumah thihna leh rualbanlohna thlentu lian ber a ni. Khawvel pumah kum 25 chunglam puitling 4 zinga 1 chuan an dam chhungin tlûkthutna (stroke) an nei theia ngaih a ni. Khawvel puma mi maktaduai 12 chuangin kuminah hian tlûkthutna an nei thei dawna chhut theih a ni bawk. Hei vang hian mi maktaduai 6.5 an thi dawn tihna tluk a ni. Tlûkthutna hi thluaka thisen kal tha lo leh thisenzam chat emaw, thluaka thisen chhuak nghal a awm emaw a nih chuan tluk tlûkthutna a thleng thei a ni. Tlûkthutna hi chi hrang hrang a awm a. Thluak lama thisen kal a tihkhawtlai avanga tlûkthutna lo awm chu ischemic stroke an ti a. Thluak hian thisen atang hian oxygen leh nutrients a hmu thei lo. Oxygen leh nutrients tel lo chuan thluak cell-te chu minute tletanmte chhungin an thi thin. Khawvel pumah kum khata tlûkthutna vanga thi hi mi maktaduai 6.5 vel an ni a: tlûkthutna vei zat khawvel pumah kum tin mi maktaduai 15 vel an ni thin. Tlûkthutna avanga Rualbanlo zat hi kum tin mi maktaduai 5 vel an ni a, rualbanlo, ram tui leilova awm mi engemawzat an ni. Covid-19 Dec. 8, 2019-2023 hnu hian Mizoram leh India ram state dang dangah pawh tlûkthutna hi a tam sawt hle a, thi an pun phah nasa hle. Thi êm lo pawh, piansual phah, che hlei thei lo, ramtuileilova awm an tam phah hle bawk. Chuvangin, tlûkthutna chanchin a awlsam zawng leh tawi zawngin tarlang teh ang.

TLÛKTHUTNA CHU ENGE A NIH?

Tlûkthutna hi acute clinical event eng pawh, cerebral circulation tihchhiatna nena inzawm, darkar 24 aia rei awh. Lighting atanga chhuak, a bik takin mihring tichhe thei thil tha lo tak, phût ut utna (pulsation) a ni. Kut emaw, hmanrua eng pawh lei chunga zawi zawia kalpuia chhuat laia tleng zel zel (gliding movement) ang a ni. Tlûkthutna awmzia chu damdawi thiamna lam thlir chuan thluak hmun thenkhata thisen kal hloh a, chu chuan thluak tissue a tichhe thin a ni. Tlûkthutna hi thisen zam leh thluaka thisen kalna kawng a chhiat vang a ni ber. A lan chhuah dan chu luak chhuak, rilru hah, taksa sir khata chak lohna, taksa ze, leh thusawi, ziak leh tawng hriatthiamna lama harsatnate a thlen a ni. Thluaka thisen chhuak nghal vanga tlûkthutna lo awm chu hemorrhagic stroke an ti a. Thisen pút (leak) hian thluak cell-te pressure a siam a, a tichhia a ni.

TLÛKTHUTNA CHIHRANG HRANGTE

Tlûkthutna hi chi hrang hrang a awm thei. Chung chihrang hrang zinga tam ber chu ischemic stroke a ni. Hei hi plaque emaw thisen zam emaw hian thluaka thisen kalna kawng emaw, thluaka thisen kalna tur a tihkhawtlaia a lo tihbahlah hian tlûkthutna a lo thleng thin a ni. Hemorrhagic stroke hi a tam lo hle. Hei hi thisen kalna kawng a inhawng a, thluaka thisen a pût (leak) chuan a thleng thin. Transient ischemic attack (TIA) hi ischemic stroke nen a inang a, mahse thisen zam hi hun rei lote hnuah a chhe vek thei a, a tlangpuiin hun rei tak a nih hmain chhiatna a thlen a, a chhe vek thin a ni. Tlûkthutna chi 5 zinga tam ber chu ischemic stroke, hemorrhagic stroke, transient ischemic attack (TIA emaw mini-stroke, cryptogenic stroke, leh brainstem stroke-te an ni. China khawpui Wuhan-a zirchianna hmasa berah chuan COVID-19 vei damlo 214 damdawi ina dah zinga 2.3% chuan ischemic stroke an vei a ni. Zirchianna dang eng emaw zatin COVID-19 vei zingah ischemic stroke an hmu tih an lo tarlang tawh bawk a, hei hi hripui len tirh lama Wuhan, China-a hmuh zat nen tehkhin theih a ni.

TLÛKTHUTNA THLENTU

Tlûkthutna thlentu hi thil tam tak a awm thei. Thisen sang hi tlûkthutna (stroke) thlentu hlauhawm ber a ni. Thisen a san hian mittuite a tling thei a, chu chu a reh chuan scar tissue-ah a chang thei a ni. Heng hliam awmna hmunah hian plaque a awm a, chu chuan daltu (blockage) a siam a, lthisen zamah a thlen thin a ni. Zunthlum hian tlûkthutna a thlen thei a, a chhan chu thisen sugar level sang tak a thlen thei a, chu chuan thisen kalna kawng a tichhe thei a, thisen zam a tipung thei bawk. Tlûkthutna neih theihna tur dang chu:
Thau lutuk;
Taksa chak lohna;
Ei leh in tha lo;
Meizial zuk; ruihhlo chi hrang hrang;
Mimal emaw chhungkaw history-a tlûkthutna emaw TIA emaw nei tawh; Naupai venna pill-a estrogen dose tlem;
Zu in nasa lutuk; thisen khal; thisen chhuak nasa; Aneurysms; generic disorder; upat chaklohna; chi inthliarna nasa; natna dotu (immune system) chak loh vang; Atrial fibrillation, Heart failure, leh Heart attack-te hi a ni. Nakin lawkah chuan demographic transition vangin tlûkthutna hi a pung zel tura ngaih a ni a, a bik takin ram thang mekah chuan a pung chak zel dawn niin ngaih a ni.

ENGVANGIN NGE TLÛKTHUTNA A TAM?

Kum 2020-a Covid-19 vaccine dawng hmasa ber American chuan public health awareness event-ah December 14, 2020 khan khawvel pum huapah, Northwell Health critical care nurse director-in Pfizer-BioNTech Covid-19 vaccine a dawng hmasa ber a. Vaccine-a inchiu hmasaber chu Sandra Lindsay, RN a ni. India ram pumah chuan kum 34 mi Manish Kumar, bawlhhlawh paihtu chu covid 19 vaccine dawng hmasaber a ni a, Delhi’s All India Institute of Medical Sciences (AIIMS)-a Covid-19 laka vaccination drive dawng hmasa ber a ni tih Health Ministry chuan a tarlang.
Mr. Kumar, a nu Laxmi Rani pawh damdawiinah hian a thawk a, a hlauthawng lo tih a sawi a,
Hmarchhak state-in ram dang nena inkawp in vaccine pekna programme a kalpui tum khan Mizoramah Covid-19 vaccine dawng hmasa bertu chu health worker pakhat a ni. Aizawl Civil Hospital-a grade-IV worker Lalthlamuani chu Mizoram state chhunga vaccine dawng hmasa ber a nih thu an sawi. Hemi tuma vaccine dawngtu zingah hian senior doctor 10 an tel a, chung zingah chuan Aizawl Civil Hospital superintendent Dr. Lalhmuchhuaka pawh a tel. Hemi hnu hian Mizoram mipui tam berin covid 19 vaccine an la zui a ni. Covid 19 vaccine kan lak avang hian mithiam tam takte hlauhthawn lawk ang ngeiin nikum lam atang khan Mizo mipui zingah tlûkthutna (stroke) avanga thihna a tam tawh hle. Nula-tlangval thalai, pavalai, nuvalai, Pitar-putar leh kum la naupang deuh zawkte zingah tlûkthutna avanga thihna a tam hle. Chuvangin, covid 19 vaccine vang hian tlûkthutna a tam zual nia ngaih theih a ni.

TLÛKTHUT NEI TAWHTE DAMCHHUG

Tlûkthutna nei tawh tan damreina huntha a tlem hle. Mithiamte chhut danin tlûkthutna nei tawhte chu a nasat dan azirin mi 79% chu kum 2 an dam a, 61% chu kum 3 an dam a, 5% chu kum 16 an dam a, 1% chauh kum 20 an dam chauh nia chhut theih a ni. Tlûkthutna nei tawhte chuan nunkhaw nawmna tak tak an nei tlem tawh hle thin. A nasat phei chuan an chechang tha thei lova natna khuma zun êk thiar ngaiin hun rei tak buaipui ngaite an awm thin. Nasa vak lote pawh an pangngai (normal) zân hlei thei tawh thin lo. Dinhmun pangngai awhleh tur chuan hun rei fe a ngai tawh thin. Hetiang natna tawk tawhte hian natna an tawh hma aiin ei leh inah mahni inthununna leh insumtheihna an ngah zawk a tulin a pawimawh tih an hriat a tha hle. Tlûkthutna tawh nawn hian a nghawng thui hle thei a, chuvangin, tawhnawnleh loh dan mawlh hi an lungkham ber tur a ni. A chhan chu tlûkthutna tawhnawn hian damkhawchhuahna hun tha a vang hle thin. Ei leh in tur tha leh balance diet ngaihtuah rân chungin a nitin nun leh hun a hmang tur a ni.

INVEN DAN THA CHU?

Tlûkthutna laka inven fimkhur hi a pawimawh hle. Ei leh in hrisel thlan thiam a, Chaw hrisel leh tâmhném (snack) tur thlan uluk thiam lhi tlûkthutna laka invenna tha tak a ni. Invên nana thate chu:
1.Thlai leh thlai tharlam ei tam ngei ngei tur a ni.

  1. Thãu siam thei (Saturated fats), trans fat, leh thâuchhe tamna ei loh tur. Thau tlemna chaw leh fiber tamna ei thin tur.
  2. Thãuchhia (cholesterol) sang lutuk tur a ven nan mawm ei tam loh tur.
  3. Ruihhlo, zu, zuk leh hmuam, pãnkhawr, sikhar, tiranga, zarda pan, meizial, sikret leh tuibur, khaini. Sahdah, ganja ruih theih thil lam reng reng hnawl ngam a ngai.
  4. Tuisik thianghlim in tam leh thlai rah leh thei rah ei tam a tha hle.
  5. Zan mut hmaa zing thawh hma leh taksa mil tawka insawizawi reng a tha hle.
  6. Nitin thing pui sen leh thingpui hring (green tea) no 3 tal in thin a tha.
  7. Thil thlum ei tam lutuk lohva thil thlum in chi in tam loh tur.
  8. Sa thisen leh sathau lam ei tam loh tur.
  9. Hah lutuk leh rim lutuka hnathawh loh tur.
  10. Arsa, vawksa, bawngsa thau lutuk ei loh a tha a, artui chhum pawh a chhungmu ei tam loh tur.
  11. Mutthilh tam a pawimawh a, hma taka thawha zing boruak tha dawn tam tur.
  12. Chaw leh ei tur thildang puar lutuka ei thin loh tur.
  13. Mahni BP leh sugar level finfiah (check) fo tur.
  14. Kekawrte, kawr, kekawr, bra, pawnfen leh thawmhnaw tawt lutuk hak thin loh tur.
  15. Kal thalo, lung tha lo tan inenkawl uluk reng tur.
  16. BP sang, zunthlum nei tan damdawi ei theihnghilh hauh lo tur.
  17. Natna benvawn nguina (depression), anxiety, nerve thalo, Parkinson leh cardiac problem nei tan inenkawl uluk hle tur.
  18. Chi al leh thil sak lutuk ei tam lutuk loh tur.
  19. Nachhawkna lam chi leh antibiotic ei vak vak loh tur.
  20. Mobile phone khawih tam lutuk hian mit vai leh radiation nghawng tha lo a neih theih avangin khawih tam loh a tha hle.

A TLÂNGKAWMNA

Tlûkthutna (Stroke) hi khawvel pumah thihna thlentu lian ber pahnihna a ni. Kum 30 kalta chhung khan khawvel pumah he natna phurrit hi a pung nasa hle a, tlûkthut vanga thi hi 43% zetin an pung a ni. India ramah chuan tlúkthutna ,(stroke) thihpui zat hi kum 1990-a mi 100,000 zinga 44 atangin kum 2021-ah 55-ah a pung a, tlûkthutna,hi India rama thihna thlentu tam ber pahnihna a ni a, minute li (4) danah tlûkthutna 1,85,000 leh thihpui pakhat zel an awm nia chhut a ni. Tun thleng hian United States-a COVID-19 vaccine hmante him leh him loh enfiahna atana system awm tawhte chuan COVID-19 vaccine pek hnuah nghawng tha lo chi hrang hrang a nei tih hriatchhuah a ni. Wuhan China-ah pawh covid 19 damlo 214 damdawi ina dah zinga 2.3% chuan ischemic stroke an vei tih hmuh chhuah a nih avangin tun laia tlûkthutna tam lutuk avanga a khat tawka Mizoram hmun hrang hrang leh Aizawl veng tina tlûkthutna tam lutuk avanga thihna kan tawn mek hi covid 19 (SARS Cov 2) vaccine kan lak vang kha ni theia ngaih a ni. Hei vang hian kei pawhin vaccine hi ka la tlingtla duh ta lo a ni. Achhan chu kum 2005 November thla khan ka tlu ve thut (stroke) a, tun thleng hian ka ke dinglam pen pangngaiin ka pên thei tawh lo. Ka lu veilam vertical region-a thisenzam (blood vessels)-ah thisen khang tlem a awm avangin ka hnungzang ruh lamina VI-VIII-te leh ka kumkuruh/khêl thlengin a nghawng tel a, chet zung zung a harsat phah hle. Hetia tlûkthutna ka tawh chhan pawh hi BP sang nei reng chungin damdawi ka ei that tawk loh vang leh kuhva hring ka ruih vanga lo thleng phut a ni. Heti khawpa natna hlauhawm, ramtuileilova min siam theitu leh thihna thlentu a nih avang hian mihringina kan tih theih tawk tlûkthut theihna laka invenna hrang hrang kan tarlan takte khi chik taka thlir chungin mahni invênhim nan a taka hman tangkai theuh tum ila a lawmawm ngawt ang u.

Leave a Reply

error: Content is protected !!