- Mahmuaka Chhakchhuak
December 12, 2024 niah khan DC Conference Hall, Lunglei-ah Pu Rin Sanga IAS (Rtd), State Convener Mizoram Chapter INTACH chuan Sub Chapter INTACH hawnna a nei a, kumthar lamah Chapter puitling (full Chapter) pawh hawnna neih tum nghal a niin Rev. Dr. F. Sangvela chu Convener niin Pu K. Lalsanga, Ex-MLA chu Co- Convener atan thlan a ni bawk.
Indian National Trust Art and Culture Heritage (INTACH) hi kum 1984 khan Prime Minister Rajiv Gandhi hoa din a niin tunah hian India ram chhung hmun hrang hrangah Chapter 170 vel awmin Mizoramah pawh kum 1984 hian ‘Mizoram Chapter’ anga din ve nghal niin tuna Mizoram chhim lama hmalakna nei tura Sub Chapter a pian takah chuan Mizoramah Chapter pahnih kan nei dawn tihna a niin an hmalakna tur tam takte zingah hmun hlu leh pawimawhte humhalh leh enkawl tur hi thil pawimawh leh tul tak niin a lang.
INTACH hi Mizote hian kan la hmelhriat lo ang reng hle nain thil pawimawh leh tul tak a ni a, a hlutna hi kan hre chho deuh deuh zel dawn ni pawhin a hriat. Tunah hian Mizoram chhungah hmun pawimawh tak tak 74 vel chu Heritage Site-a puan a ni tawhin a bik takin Lunglei lamah hian hmun sawm leh pahnih lai chu Heritage Site-a kan neih mekte a awm a, chungte chu; Sap Upa Bungalow, Pu Buanga Bungalow, Medical Superintendent Bungalow, Saptui, Baptima channa khur, Serkawn Middle School, Bawrhsap Bangla, Inspection Bungalow Lungsen, Inspection Bungalow Tlabung, Post Office, Tlabung, Police Station Tlabung, Police Staff quarter Tlabung te hi a ni a. Heng hmun pawimawhte hi ta neitu thinlung taka humhalh leh enkawl that ni ta lo sela chuan vawiinah hian hmuh tlak awm tawh lo pawh a awm mai thei.
A bik takin Lunglei lam, Mizoram chhim lamah hian hmun pawimawh leh hlu tak tak a awm a, chungte chu Heritage site atana la pawm lohte niin la tlawhchhuah mumal lohte an ni hlawm bawk a, heng; Tarmita Khawthlir, Lung lei, Lungding, Chawngtinleri puan thinna tlang, Lung milem leh Lung kua, Saza tlang Puk, Uilung, Lalruanga Lung kah tlang, Thangliana Lungphun, Chawngvungi Thlan, Phunhnawma Lungpui, Mualzavata Tehreuh, Vanzema Li, Rorehlova Sai khawh hlumna Lungpui leh a Archaw pekna hmun, Pi Zadingi Sakei chehhlumna, Lungsei, Chhura leh Naa vawk, Hnawncheuva’n Rahsi Satinkhara a thahna hmun, Lungthleng, Lallauva lung rahbi, Pasaltha Chawngbawla thlan, Mizorama Kristian Biakin hmasa ber, Darkhuang tlang, Kristian hmasate thlanmual, Saikuti thlan adt hi rang taka tlawhchhuah a, heritage site tura notify vat pawh a tul hle.
Sap Upa (FW. Savidge) chenna hmun (Bangla) hi kum 1903 vela sak tawh a ni a, hetih hunlai vel bawka sak Pu Buanga (JH. Lorrain) In te, Medical Superintendent’s Bungalow te, kum 1903-a siam Sap tuikhur te, Serkawna Baptisma channa khur te, kum 1903 a din tawh Serkawn Middle English School te, kum 1902 a sak tawh Deputy Commissioner’s Bungalow-te hi luah tlak leh tihdanglam lohin ala awm vek a ni. Heng bakah hian Lungsen khuaa Inspection Bangalow (IB), kum 1904 daih tawha sak te, Tlabunga IB bawk kum 1871- 1872 kuma sak tawhte, Tlabunga Post Office, kum 1872 a sak tawhte hi chu heritage site atana notify tawh an niin uluk taka enkawl mek an ni a, sorkar lam pawhin an ngai pawimawh hle.
Heng kan hmun pawimawhte hi a thente hi chu enkawl loh an niin a hlut tur ang pawh hlut hleihtheih lohte an ni tawh hial a. Civil Hospital, Lunglei kiang hnaih lawka Tarmita Khawthlir pawh hi tlawh pawh awlsam tak a ni na a, a panna kawng hi hnawm paihna hmun atana hman a ni leh a hmun ngei pawh enkawl loh a nih bawk avangin a tawp em em mai a, step siam thar a ngaiin a hmun hma hi chei that a tul hle.
Tarmita khawthlir hi tunah rih hi chuan tlawh a hlawh lo hle mai a, a chhan pawh kan ngaihhlut tawk lo vang leh a hmunhma enkawl loh vang hi a nih ngei a rinawm. A panna tura step siam hian a hmun a thleng lo a, kawng chanve vel emaw chauh a thlen avangin a hmun thlenga step (lungphah) siam nisela fur ruahtui tlak hunah pawh harsatna a thlen lohna atan a tul hle. Tin, step hrulah hian a vawnban siam nghal zel ni bawk sela, tluk sual palh phei chuan lum hlauhawm tak a ni a, chuvangin kum upa leh naupang zawkte tan pawha tluk hlauhawm a nih lohna atan vawnban siam a tha viau mai a, step siam ngai hi 50mtrs vela thui niin a rinawm bawk. A hmun tak pawh hi sam fai deuh ni bawk sela, a kiang lawka chawlhna siam pawh hi chei hnum a tul hle a ni.
Tarmita khawthlirna hmun hi hmun dang atanga tlawh pawh theih loha siam a tha a, kan lo ngaihhlut lehzual theihna atan kawngka (gate) siam theih nise a duhawm hle bawk a. Hetia a duh apiang tana duh hun huna en theiha a awm hian ngaihhlut loh a hlawh phah em ni tih tur a ni a, fee chawia en tura buatsaih ni sela ngaihhlut a hlawh zawk angem le.
Lunglei khaw hming put chhan “Lung Lei” hi a hming lar ang huin a hmuna tlawhtu erawh kan tam lem lo viau a, hei hi a hmunhma cheihnum a nih loh vang a tih theih ang. A hmun thleng turin kawngpui pawh tha takin kal mahsela a hmunhma a fai that loh avangin sam faia chei hnum a tul hle. A kiang lawka zawl atang hian step tha takin awm thei sela a duhawm a, chawlhbuk awm pawh hi cheihnum a tul hle.
Lung Lei hi hmun pawimawh tak a ni a, a rek laiah 7fts vel niin a kiar laiah 18fts vel a ni a, lung chang tha tak a niin chhe mai thei pawh a nih a rinawm loh. A sei lam pawh hi a sei lai berah 50fts vel lai awhin a tawi laiah 24 fts vel a ni bawk. Hetianga lungphek hlu tak hi khualzin leh zirlaite tan pawha tlawh manhla tak tur a ni a, chei bawl that chuan hmun tlawh manhla tak a nih ngei pawh a rinawm.
Lung Lei pawimawhna hi mi tam tak chuan kan hre lo mai thei a: Fanai Lal Rorehlova leh a hote hmuhchhuah nia sawi a niin Captain J. Shakespeare leh a hote pawh chuan kum 1890 velah khan he Lung lei hi an lo zawh tawh ngei nia hriat a ni bawk. Sorkar hmun pawimawh atan Shakespeare hian Theiriat bul Zopuia awm Seipuia dil zet tawh nain a phal leh phal lohin awmzia a awm vaka a hriat loh avangin Lung lei kiang hnaih, a chung lam hi sorkar hmun pawimawh atan alo hmang tawh a. Chumi atang chuan Lunglei khawpui pawh indin chho zelin tuna Saikuti Hall awmna tlang dung pheiah hian sipai hmun pawimawh niin Officer pathum leh sipai 250 vel awm theihna turin an lo buatsaih tawh bawk a, chu hmun chu Fort Lunglei tih a ni nghe nghe.
Heng bakah hian Lunglei atanga khawthlang lam, Lunglei atanga Chawngte panna kawngpui (Highway) dunga Lungrang leh Rualalung khaw inkar, Rualalung ramchhunga awm LUNGDING pawh hi enkawl mumal loh a ni a. Lunglei atang hian Lungding awmna hmun hi 78 Kms a niin Lungding atang hian Rualalung khua hi 2 Kms a hla a ni. Kawngpui atang hian 150 Mtrs vel chauha hla a niin kawngpui atang hian a panna step siam a ni tawh nain tunah chuan step hi a mumal tawh chiah lo. Tunhma deuha phei chuan kawngpui kam, a hmun panna kiangah hian ‘Mizorama thilmak pasarihna’ tih ziak tar a ni thin a, tunah erawh hei hi hmuh tur a awm tawh lo. He a panna peng bulah hian Waiting Shed siam a rem hle a, Lungding hi a hming chauh hria leh a awmna hmun hre lo hi mi tam tak an awm avangin hetianga a hmun hma hriat theihna tur buatsaih hi a tul hle.
Hetianga Lungleia INTACH a din takah chuan hmun hlu leh pawimawh tak takte pawh ngaihsak a hlawh ngei turah ngai ila, zirlai zingah leh mipui zingah ngei pawh awareness neih a tul hle a ni. Hmasawnna pawimawh tak leh hlu tak tur a ni a, kan hnam rohlu a nih ang ngeia helama ngaihtuahna kan hman chhoh zel pawh thil tul tak a ni.