- Dr. C. Lalrampana
A KAMKÊUNA
Ruihhlo hi mi rilru emaw taksa dinhmun tidanglam thei thil a ni. Thluak hnathawh dan te, rilru put hmang leh awm dan te, hriatthiamna leh hriat rengnate a nghawng chhe thei a ni. Hei hian sawi lawk theih loh natna maksak hlauhawm pui pui a siam thei a, a bik takin thalai tan leh thanglai tan a pawi lehzual thin a ni. Heng ruihhlo kan tihte hi engte hi nge tih tarlang ila: Zu, Heroin, Ganja, Methamphetamine, Crystal meth, khuh damdawi, Alprazolam, Opium, Codeine, dextropropoxyphene, dihydrocodeine. fentanil. hydrocodone, hydromorphone. Ketobemidone. Morphine, Oxycodone, Pethidine, Tilidine, Trimeperidine, nicotine, cannabis, ayahuasca, amphetamine, ecstasy, sniffing glue, inhaling paint thinner, mushroom, Vaihlo (tobacco), proxyvon, Kuhva (betel nut) etc.-te an ni. Tin, heng gutkha atanga siam chihrang hrang-tiranga; sikhar; sahdah, zarda; khainite leh thingpui, coffee-te thleng hian ruihhlo (drugs) hian a huam vek a ni. Mizoram bika ruihlo kan hman lar deuh deuhte chu: Heroin, crystal meth, pacitane (pepe), Respira D, Codeine,Cataspa, Heroin, dendrite,parvon Spas, Spasmodic proxyvon, Corazepam, Diazepam, Peptica, Nitrosun, methamphetamine, ganja, kuhva (pankhawr), sahdah, khaini, meizial, tuibur, tiranga, sikhar, proxyvon, zarda, palprazolam, leh zute an ni. Sakhw puithiam rawngbawltute leh mihlim rualte pawh ruihhlo lakah hian an fihlim lo hle tihna a nih chu? Kan thalai rual ruihhlo bawiha tang mekte chhan chhuaktu tur bik inthlang chhuak dawn ta ila, hmalak ngaihna a va han vang dawn em! Khawvela opium siamtu number 1, Afghanistan hi opium sumdawnna hmunpui a ni a, tunah chuan a opium ?henkhat chu heroin-ah a siam ?ha leh ta a ni. News report pakhat chuan ram chhunga mi maktaduai 35 zinga mi maktaduai khat chu ruihhlo ngawlvei an ni tih a chhut. India-ah chuan Punjab hi ruihhlo ngawlvei state hmingchhiatna ber a ni. He category-ah hian hmarchhak state Nagaland, Mizoram, Arunachal etc kan lang pha ve mek bawk. India rama Kristian tamna ber Nagaland 87.93% leh a dawttu Mizoram 87.16% kan lang ve zel mai hi chu a zahthlak takzet a ni. Hetiang khawpa ringtu tamna state ni si hi chu eìrukna leh ruihhlo lakah leh suahsualna chihrang hrang lakah hian fihlim viau awm tak kan nih tehlul nen, ruihhlo hlauhawm hluarna hlei hlei kan ni ta mai hi a Makin a zahthlak takzet a ni.
RUIHHLO CHENCHILH RAMTE CHU?
Ruihhlo lama harsatna nasa ber leh ruihhlovin a chiahpiah nasat ber ram 5-te zingah Iran ram a sang ber a. Iran rama ruihhlo ngawlvei hi ram dang nena khaikhin chuan a sang filawr hle a, ram mipui zinga za zela 50% aia tam zawk chuan opium ang chi ruihhlo an hmang a, heroin leh crystal meth te pawh an hmang bawk. Iraq-ah Kurdistan Region pawh telin, Iraq National Household Survey on Alcohol and Drug Use (INHSAD) report hnuhnung ber a?anga a lan dan chuan, dam chhunga zuk leh hmuam, zu in, damdawi lam ni lo, damdawi hman, leh ruihhlo hmansual tam dan chu 28.8%, 8.1%, 2.9%, leh 0.7% an ni. A dawttu chu: Afghanistan leh Russia ram an ni. America ram leh Britain ram ropui takin an dawt mek bawk. Kum kal ta chhung khan Nigeria ramah khuan ruihhlo hman zat chu zaa 14.4 emaw, kum 15 leh 64 inkar mi maktaduai 14.3 emaw niin an chhut. Nigeria rama ruihhlo hmanna zau zawng hi kum 2016-a khawvel pum huapa kum khata ruihhlo hmanna eng pawh puitling zingah zaa 5.6 a nih tawh nen khaikhin chuan a sang hle a ni. Zirlai ruihhlo hmang sual tam lam chu Mizoram 27.0% leh Nagaland 26.5% an ni. Sample-a ruihhlo hmangtu hmun li atanga hmun khat 23.3% vel chu loneitu leh sangha mantu an ni a; zaa 12 vel chu sawrkar hnathawk leh company-a thawk service workers an ni a, zaa 16 chu inhlawhfate an ni.
RUIHHLO DINHMUN HNUHNUNG:
Kumin January-Nov thla 11 inkar chhung khan Mizoram Police leh excise & narcotics dept-te chuan heroin kg. 121 leh gram 895 zet an man a. Dept pahnih thuneitute sawi danin Police leh excise & narcotics hnathawkte’n methamphetamine an man belhkhawm chu kg. 690 & gram 53 zet a nih bakah ganja kg. 880 & gram 554 an man a ni. Police hian kuminah crystal meth vawi 3 manin an man belhkhawm hi kg. 35 & gram 155 a tling a. Excise & Narcotic hian kum dangah crystal meth hi lo man fo tawh mah se kuminah chuan an la man lo a ni. Heroin, methamphetamine leh ganja bakah hian Mizorama thalaite’n an hman sual nasat khuh damdawi, alprazolam, nitrazepam, diazepam leh tramadol thahnem tham tak an man tel bawk a ni. Police ruihhlo man hlut zawng hi tarlan a nih laiin, excise & narcotics dept erawh chuan an tarlang ve lem lo. Police IGP leh chief public relations officer Pu Lalbiakthanga Khiangte chuan-”Police bik hian thla 11 kal ta chhung khan ruihhlo chihrang hrang cheng vaibelchhe 201. 47 hu an man a. Ruihhlo kaihhnawih-ah thubuai 327 ziaklut niin mi 448 Police-te hian an man a ni. Police hian heroin kg 77 leh gram 422 an man a, chu chu cheng vaibelchhe 23. 22 hu nia chhut a ni. Methamphetamine hi kg. 557 leh gram 424 manin cheng vaibelchhe 72. 46 hu nia chhut a ni a. Crystal meth hi Feb, May leh July thla khan a vaiin kg. 35 leh gram 155 an man tling a, cheng vaibelchhe 105. 46 hu zet nia chhut a ni. Excise & Narcotics joint commissioner Pu Peter Zohmingthanga chuan thla 11 kal ta chhung khan heroin kg. 44 leh gram 473, methamphetamine kg. 132 leh gram 629 bakah ganja kg. 585 leh gram 629 an man thu a sawi. Kum 1984 atanga tun thlenga ruihhlo avanga thi hi Mizoramah mi 1823 an awm tawh a, heng zingah hian mipa 1605 leh hmeichhia 218 an ni. Hei bakah hian India rama HIV+ vei tam berna kan la ni chhunzawm bawk. Police leh END-te report thar ber atanga thlir hian kan Zoram dinhmun hi a tha lo takzet a ni tih a chiang hle. Heti chung hian Rajesh K Pillania, professor, Management Development Institute, Gurugram-in a sawi danin Mizoram chu India ram pumpuia state hlim ber ‘Happiest state’ kan ni lehnghal a, engtinnge hetiang dinhmun hi kan dai theíh? Kan dinhmun chhiatzia hi kan vei pha lo hle em ni zawk? Kan Zotlang ram nuam chhawrpial rûn iang hi a nawmna a chuai mek a ni zawk law’m ni? Zawlnei Jeremia’n Jerusalem sualna leh hmelmate’n an chhut chhiat tur thu hre lawka 626 BC lai vela Jerusalem a tah ang khan kan Zoram hi tah khum tham a tling takzet ta.
A TLÃNGKAWMNA
Mizoram hi India hmar chhak kilkhawr International boundary-a awm kan nih avangin, thil tha leh tha lo a lut chhuak reng a, a bikin, Smuggling leh ruihhlo hlauhawm kalkawng a ni a, chuti mai chuan heng smuggling leh ruihhlo damdawite hi a reh mai dawn lo, state danga zawrh turte nen lam a lo lutin a chhuak tam êm êm a ni. Hei hi a chhan ber chu Zoram mipui leh sawrkar hian mut mawh hnar mawha kan la neih tak tak loh vang a ni ber. Sawi ringawt kan uar a, kan ri hluai a, kan reh leh duak a, tih rem tumna tak tak kan la nei lo. South Korea khian Khawvela ruihhlo policy khauh ber pawl a nei a, ram pawna awm pawh ni se, a mipuite ruihhlo hman a khap na hle a ni. New Zealand khuan kum 1990 khan chewing tobacco lakluh khauh takin a khap bawk a ni. Khawvelah ruihhlo laka fihlim ber nia ngaih ram pakhat mah a awm lova, mahse ram thenkhat chuan ram dang aiin ruihhlo policy khauh zawk an nei a ni. Taiwan hian Ruihhlo tawlhruk avanga thihna thlenga hrem theihna sang ber a nei a, mahse zuk leh hmuam leh zu in hi dan anga intihhlimna ruihhlo anga ngaih a ni. Norway, New Zealand, Portugal leh UK ruihhlo hlauhawm leh smuggling tlemna ramte pawh hian khawvel huapa ramri (International Boundary) chu an nei ve vek. Mahse, Mizoram mipuiin “Mizoram hi India hmar chhak kilkhawr ‘International boundary’-a awm kan nih avangin, thil tha leh tha lo a lut chhuak reng a, a bikin, Smuggling leh ruihhlo hlauhawm kalkawng a ni a, chuti mai chuan heng smuggling leh ruihhlo damdawite hi a reh mai dawn lo” tia kan chhuan lam chauh thu ba rawha ha hipa kan sawi thin ang hi chhuanlam an siam ve ngai lova, khauh takin ruihhlo leh smuggling dona policy an kalpuiin an kengkawh mai a ni. Tunah pawh executive leh judiciary chu kalkawp tawh lovin separate judiciary kan nei tawh. Mahse, sumin hna a thawk na zawk nge ruihhlo leh smuggling vanga mante hian sawrkar an hlau lo hle a, tan inah an tang rei ngai lo tlangpui niin a hriat theih. Mizorama sawrkar hnathawk Aikal la thinte ang deuhin “Aitâng la’ pawh an awm thin nia hriat a ni. Zu Case-ah bik phei chuan Aitâng lak hi a hluar thin hle nia sawi a awm thin. Tân pawisa lo tan chuan inhlawhfakna tha tak a ni thei bawk. Chaw leh chawhmeh ngaihtuah buai ngai lovin bel lianpuia chaw chhum leh dailuah, alu chhum hminsa ei puara mut hahdam tawp a nih avangin inhlawhfakna nuam tak a ni thei. Sawrkar leh Zoram mipuite hian tihtakzetin ruihhlo hlauhawm leh smuggling-te hi do tlang thei ila, mihring nuai 12.6 vel chauh kan la ni a, heti êm êm lo deuha awm tur hian kan ram hi chu kan la chhan chhuak thei a ni. “Aw Zoram, tang fan, Zoram tang fan fan…Hun a liam hma hian..Aw! Chhing bo lul suh.”