MAHNI INTODELH A HUN TA!

  • Dr. C. Lalrampana

A KAMKÊUNA

Intodelh kan tih hi saptawng chuan “self reliant” tih a ni ber mai awm e. Oxford Dictionary-in a hrilhfiah danin “Midangte thiltihtheihna leh thil neihte aiin mahni thiltihtheihna leh thil neihte chunga innghah” tihna a ni. Mizote hi kan pipute atang rengin mi taima mahnia intodelh tum tlat, mite ban buai lo thei ang bera khawsak nuam ti mi, tul leh mamawh erawh thenawmte nena inbantawna nunho nuam ti êm êm mai kan ni. Khawkhata kham khawp thlo chhuak peih lo khawpa thatchhe chhungkua chu an nuihzat ru thin. Buhfai ei hnam kan ni a, Atta chhang per chawa rin ai chuan vai buhfai uih ei pawh kan thlang zawk fo thin. Mizote hi kumtin tlangram lo neia insawn insawn (shifting cultivation) hmanga ei zawng thin kan ni. Pu Laldenga’n 1987 laia jhum control policy a rawn kalpui atang leh Jan 14, 2011-a Pu Hawla’n NLUP policy a rawn kalpui atang khan tlangram lo neih hi kan bansan tial tial a, leilet lamah leh sumchang thlai chin, huan nghet neih lamah kan insawrbing ta deuh a, mahse, sorkar policy a inthlak danglam zung zung thin avang leh ro hran rela kawng dang an dap zel thin avangin buh leh Bala intodelh tak tak thei lovin kum 37 kan Kalleh ta mek a ni.

RILRU PUT HMANG DIK LO

Sapho leh hnam fing zawkte chuan mahni intodelh an ngaisang êm êm a, an tët lai atangin an nu leh pa, zirtirtu leh khawtlang hruaitute pawhin taimak leh thawhrim an zirtir thin. Anmahni kutkawih ngeia thawk rim thin tur leh intodelh turin an zirtir thin a, lehkha thiam hnuah an thiamnate chu lo neih, thilsiam, sumdawnna, leh eizawnna kawng hrang hrang atan eizawnna tling turin an hmang tangkai thin. Mizo mipuite erawh kan rilru put hmang (Mindset) a dik lo hle. Hnathawh hlauh kan inzirtir thin. Nu leh pa zaa 99%-te hian kan fate hi lehkha zir uar tura fuih pahin kuthnathawh hlauh kan zirtir thin. Entir nan-”Bawiha/Bawihi, lehkha zir tha rawh, i hlawhtlin loh vaih chuan meihawl i rawh mai ang emaw, hna I thawk tawih tawih anga I rethei dawn lutuk” tiin kan sawi thaih thin. He kan rilru put hmang (mindset) dik lo hi kan thlak hma loh chuan Mizote hian dinchhuah tih kan nei lovang. Mizo nu leh pate hian kan tu leh fate hi sawrkar hna thawk theuh se kan duhin kan beiseipui a. Zirlaite pawhin pawl 10 & 12 an zir zawh rual rualin sawrkar hnathawh tur zawngin an phili tan thin. College leh university zirlaite pawhin an zirlai an zawh rual rualin sawrkar hna thawh tur zawngin an vir buai luai luai thin a ni. Nitin sawrkar pisa hrang hrang bêlin an vâk lawr a, sawrkar hna ruak an zawng thin. Mahse, sawrkar hnain a daih tawh lova nitin deuhthaw chutiang chuan hlawhchhamin siang an lawileh a, a tukah chutiang bawk chuan sawrkar hna ruak thawh tur beiseiin an feh chhuak thin. Mahse, an fehchhuah zin ang hu ngaihtuahin hlawhtlinna erawh an hmu zung zung lem lo niin a lang.

SAWRKAR HNAIN A DAIH LO

India ramah mihring 1441,719,852 (tluklehdingawn khat maktaduai zali sawmli pakhat nuai zarih sawmpakua leh zariat sawmnga pahnih) awmin sawrkar department 93 a awm a. Sawrkar hnathawk nuai 48.67 awmin mi nuai 67.95 an châwl (retired) tawh a ni. Mizoramah mihring nuai 13.80 kan awm a, sawrkar department 41 vel awmin state sorkar hnathawk mi 45,000–50,000 vel an awm. Mahse, heng hnathawk thenkhat hian anmahni thawk tak tak lova aikal la, mi 3,500 lai an awm a. Chungte chu hetiangin tarlang ila: Mizoram School Education Department-in aikal (Proxy) 1,115 a nei a, Health Department -in aikal (proxy) 624, Power leh electric department: ah aikal (proxy) 253 an awm. (Sourse-TOI Mar. 10, 2024). Hetihlai hian Mizoram sawrkar hian 19-07-2024 thleng khan aikal late tan khawngaihna hun tawp a siam tak avangin aikal la hi an awm tawh lo anga ngaih a ni a; hetih lai hian leader of opposition Pu Lalchhandama Ralte bial Tuivawl constituency-a New Vervek M/S-ah chuan tun thlengin SMC-te’n sawrkar dan bawhchhiain aikal an la chhawr niin sawi a awm. Sawrkar Hna hmuh a harsat tehlul nen aikal chhawr chhawng heti zozai kan nei hi a pawiin a zahthlak takzet a ni. Tichuan, MBSE hian kumin 2024-a Board Exam a buatsaihah khan pawl 10 exam mi 18,561 neiin mi 13,618-in hlawhtlinna an hmu a. Chawhrualin hetiang hian kum 5 chhung chhut lawk ta ila kum 5-ah chuan zirlai 68,090-in pawl 10 an zo dawn tihna a ni a, pawl 12 nena chhut phei chuan an tam ngawt ang le! Hengho zawng zawng hian sawrkar hna thawh tum ta se, a va han buaìthlak dawn tehlul êm! He kalphung dik lo tak, beiseina bo, beiseina beidawnthlak tak hi paih bova kuthnathawh leh thawhrimna atanga hlawhtlinnaa intodelh a pawimawhzia kan hriat thiam hun chuan tuna kan thlalai rual ruihhlo bawia tang mekte hi chhanchhuahin an awm ngei ang.

HLAWHTLINNA TUR A AWM:

Zirna hi a pawimawh a, mihring nungchang siamtu, hnam siamtu, mi pangngai ang lo tur mi pangaia min siamtu a ni. Hetih lai hian zirnain a tum pawimawh tak dangleh chu mihringte mi puitlinga chher chhuaha chhawrnaawm ni thei tur leh damkhawchhuahna tur kawng dap thiamna tura thiamna leh finna pek a ni. MBSE leh colleges & university atanga zirlai hlawhtling apiangin sawrkar hnathawh tur ringawt an zawng thin a nih chuan sawrkar hnain a daih tawh si lova an tan khua reng a var thuai lovang. Chu ai chuan an thiamnate hi lo neih, sumdawnna, ranvulh leh eizawnna kawng hrang hrang atan hmang tangkai se reiloteah an intodelh thei zawk ngei ang. Entir nan: Nikum 2023 chhung khan state pawn atangin Mizoramin sa, bawnghnute, artui kan la lut nasa hle. arsa kg m/tone 1309, (1,309,000kg) bawnghnute litre nuai 76, Artui pum nuai 91 a vaiin cheng vaibelcchhe 101 man hu zet a tling a ni. Hetiang a nih chuan thalai lehkhathiam sawrkar hna hmu lo, nitina pisa hrang hranga kal kual thin, social media hrang hrang hmanga hna zawnga melh kual thinte hian bawng vulh, ar vulh, vawk vulh leh lo neih, thlai hmun, leilet siam thlengin taima takin kawla ni chhuak chhiarin bei se chuan kumtin cheng vaibelchhe 101 state pawn lama luang ral thin hi thalai lehkhathiamte hian intodelh nan an hmang thei dawn a ni.

A TLÂNGKAWMNA

Zirna ringawt ni lovin thiamna zuitu chu a taka hman tangkaina lamah hian tan lak thar a ngai a ni. Thiamna hi a taka hmang tangkai tur chuan taima taka eng hna pawh thawha takna, dikna leh rinawmna nen mahni mawhphurhma hlen chhuah a ni. Pathian thuah chuan- “Tupawhin hna a thawh duh loh chuan ei pawh ei suh se,” tih hi a chuang kiau mai. Ei leh in, silh leh fen, mamawh engkim duh ve vek si, engmah thawk peih si lo tan he khawvelah hian dam khawchhuahna kawng a awm lo. Kan zirlai rual leh zir chhuak tawh zawng zawng, hna mumal nei silote pawh hian ngaihtuah chiang teh se. Politician nih kher tumna emaw, Sawrkar hna ringawta insawr bing lo hian khing kan ram la intodelh lohna sa, artui leh bawnghnute lei nana senso vaibelchhe za tel teh meuh kumtin a kal liam tur hi thawhrimna nen kan Zoram chhung ngeiah kan lumlet thei reng a ni tih hriain, in thiamna hmang khan han lumlet teh u. Nitin sawrkar hna ngaihvena thingpui man leh mamawh leina tur chhungte sum dil chhuaka chawi belha sawrkar pisa lam tluang zawh fo thin ai chuan kut hnathawh leh thawhrimna rah a hlu zawk tih hriain theihtawp chhuahin tan han la teh u. Central services IAS, IFS, IRS, MCS, leh Competitive exam hmachhawn fova hlawhchhamleh thin ai chuan thawhrimna hmanga intodelh hi a hlawk zawkin a chhenfakawm zawk daih a ni tih hriain in thiamna leh finna kha han hmang tangkai teh ule. Tichuan, Zoram nuam khawizu leh hnutetuia luang ram kan lo ni mai dawn a ni.

Leave a Reply

error: Content is protected !!