- Dr. C. Lalrampana
A KAMKEUNA
Mizorama Kristian piangthar hmasa berte chu Khuma leh Khara te an ni a, July 25, 1899 khan Welsh missionary Rev. D.E. Jones chuan a rawn tiharh a. Mizorama Kristianna chanchina thil thleng pawimawh dangte chu: Missionary hmasa ber lo thleng Welsh Presbyterian missionary Rev. William Williams-a chu March 15, 1891-ah Mizoram a lo thleng a, Chanchin tha hrilin khaw thenkhatah Bible tract a sem thin. Arthington Aborigines Mission lo thlen dan Rev. J.H. Lorrain leh Rev. F.W. Savidge-te chu January 11, 1894 khan Mizoram an lo thleng a, Mizorama Kohhran lo piang chhuak tur lungphum an phum a ni. Rev. D.E. Jones-te chuan chanchintha an rawn thlen a ni. Arthington mission chu Baptist kohhran a ni a, missionary hmasa pahnihte chu Baptist Kohhran an ni bawk, Mizorama Kohhran hmasa ber chu Baptist Kohhran a ni. Lunglei-a Sethlun-ah din a ni a, tun thlengin Mizo mipuiin kan zah êm êm a ni. Kristian kum 100 kan tlinna gospel centenary (1894-1994) pawh Aizawl sipai lammualah ropui taka lawm a ni tawh. Mizorama Kristian awm achin kum 130 kan chhir chholeh ta mek. Tunah phei chuan India rama Kristian tamna ber dawttu niin 87.16% Kristian kan ni mek. Ringtu hmasate kha chuan “ Isua hi lo ring ve tawh rawh u” tih tê mai kha an tlangaupui thin a, ringtu an pung chak êm êm thin. An nun danah takna, dikna, rinawmna an vawng nung reng a, a langa mawi ringawt leh a dera nun an thiam ve lo. An nihna ang takin huaisen takin an lang chhuak tawp mai a ni. Tunah erawh social media platform hrang hrang hmangin thu ril tak tak leh un pui pui kan auchhuahpui chuah chuah tawh chungin tuman benga rawngah an khung tak tak thei tawh lova, kan nundan lah a dava tual tual a, kan dazatin kan rinawm lo êm êm a, ringtu nun dan tur pawh kan hre tawh lo. Kan khawsak mek dan hi a zahthlak takzet ta. Chuvangin, kan nun pawlawh tawh dan leh kan rinawm lohzia lanna hrang hrangte tarlang lawk teh ang:
SAKHAW RAWNGBAWLNAAH:
Mizoramah Kristian pawl hrang hrang za (100) chuang zet kan awm mek. Hei bakah hian pawl tê nau neuh neuh tam tak a la awm cheu bawk. Kohhran tinte’n kalphung hran theuh neiin Thurin innghahna (fundamental belief) leh inkaihhruaina dan (manual bye laws) hran theuh neiin kan kohhran theuh chu thihngam lu puin kan tan a, inhnial ni khuaah phei chuan inbakkaih mai pawh pawisa lo vek kan ni awn e. Kan pawl (denomination) theuh chu tha berah ngaiin pawl dang zawng chu vanram kai lo turah kan dah deuh tlangpui bawk nen; keimahni kohhran theuha tihtur (activities) tha taka kan tih zar zar phei chuan titha viauah kan inngai thin a, vanram kai ngei ngei turah kan indah thin lehnghal emaw ni? Mizoram Kohhran Hruaitute Committee (MKHC) a awm tawh mah tih naka laiin Mizoram Kohhran hrang hrangte inzawmkhawmna tur Church Council of Mizoram (CCM) chu Oct. 27, 2024 khan din a nileh ta zel a. Tunlai ecumenical movement kum zabi 19-na tawp lam leh 20-na tir lam atanga intan, Kristian kohhran ramri sadai thiata thawhhona nei, Kum 1937 kuma World Council of Churches din tawhsa indopui pahnihna lo chhuah avanga August 1948 atanga Amsterdam-a kohhran 147 aiawhte’n changtlung taka am din tawh WCC a awm reng chungin chu chu duh tawk lovin CCM an han din¨ belhleh ta mek chu a ni a, pawl dang emgzat tak la pian belh zel ang maw? Hetiang tehnuai hi niin lang ropui hlawm hle mah ila, kan nunah takna dikna leh felna leh rinawmna hmuh tur rêng a awm si lo. Han inbelhchian tak tak phei chuan eirukna, hlemhletna, itsikna, pamhamna, mahni tanghma haina leh sual chihrang hrang zakkep chunga Pathian rawngbawl leh kohhran rawngbawl deuh hlir kan lo ni si a, chung lama awm roreltu kan Pathian, kan puipa hian engtin tak ngai ang maw?
SUMDAWNNA LAMAH
Mizote hi hnam naupang tak niin kum zabi 19-na tawp lam atang chauha sumdawnna pawh kalpui ve tan kan nih hmel. Hnam rinawm leh tlawmngaihna ngah bik riauvin kan inngai thin. Mahse, Lungleng lal Khamlianate hun laia sumdawnnaah pawh khan Bengali sumdawng leh maruari sundawng hausa leh fing phakar, sumdawn thiam zawka ngaihte pawh duhtawkin kan lo bum tawh thin zawk nia sawi a awm thin. Tunah phei chuan kan sumdawnna hrang hrangah rinawmna a vang tawh takzet a ni. Chungte chu tlem tarlang ila:
a) KURTAI: Tunhma ngaihtuah chuan Mizo mipuiten Kurtai kan ngainain kan ei nasa sawt hle. Kan ram leilung ngeia kan tharchhuah a nih avangin a tui danglamin a thrarlam a, a thlum tha bawk. Fu huan siamttute’n an chinna leilung azirin kurtai thlum tha leh tha lo a awm thei. Hetih lai hian kurtai ang taka siam, Bawnghnute leh chini tengkhang atanga siam kurtai siam chawp a awm ve bawk.Hetiang kurtai siamchawp erawh hi chu chini hmanga siam a nih avangin a thlum tha lo a vang hle. Mahse, Futui atanga chhuan khang kurtai erawh dâma mi leh nikanga mi thlum dan leh tui dan a inang lo thei hle. Nikang kurtai hi a thlum tha bik a, a tui bik bawk. Kurtai herte pawhin an kurtai a thlum that chuan an hralh chaka an hlawkpui hle a, eizawn nan a tangkai hle. Chuvang chuan, mipuite pawhin-”chumi khami khaw kurtai chu a thlum tui bik” an ti thin. Mahse, hetih lai hian fuhuan neitu thenkhatte zingah belhchian dawl lo an awm niin a hriat theih. Khaw pakhat kurtai thlum tui an tih huai huai thin chu an khua amite ka zawhna an chhan dan atangin an kurtai chhuanah chini an pawlh thin nia sawi a awm. Hei vang hian engtik hun lai pawhin an kurtai hi a thlum tui bik reng a, bazarah pawh hralh a tla bik hle niin hriat a ni. Chini an telh tak tak a nih chuan zunthlum leh BP sang nei tan ngeih chi rual a ni lo. A nihna ang taka futui hlang thianghlim tak atanga kurtai siam erawh Zunthlum leh BP sang nei tan pawh tlemte tea ei chuan a pawi tampui lem lova ngaih a ni. Chuvangin, takna, dikna, rinawmna a vang sawt hle mai!
b) KHAWIZU: Khawizute hi aw! Khuaibu atanga lak dik tak hi chu hriselna atan a van tha tehlul em! Tlukthutna awm thei laka vengtu leh chhung lam leh pawnlam hliam vengtu atan te, thak leh bawl, vun hrisel lo damdawi atan te, tar chak lo chak nan leh, naupang thanglai tante hian a va’n tangkai tehlul em! Mahse, ramhnuaia khuai lak khawizu dik tak hmuh tur a vang tawh hle. Chutih rualin KVI hnuaia khuai khawitute leh mimal khuai khawitute khawizu hi kan hmuh theih chhun a ni ta mek. Hengte pawh hi han belh chian tak tak chuan chini tui atanga chawm khawizu hi a tam ber tawh nia sawi a awm. Thenkhat erawhin khawizu fir (Natural honey)-ah kurtai pawlhin khawizu um khat atangin um 2-3 an siam chhuak (reproduced) leh a, an zuar thin nia ngaih theih a ni bawk. Khawizu dik tak chu erngtianga rei pawh dah tha ila, a khawn ve ngai lo. Tunlai khawizu erawh kar hnih khat lekah pawh a khâwn khawng uaih thei. Hetiang khawizu dazat hi Zunthlum leh BP sang neite’n an ngeih lo hle thin. Khawizu fir dik tak erawh an tan damdawia hman theih a ni. Chuvangin, takna, dikna, rnawmna a vang sawt hle mai!
SAZUAR LAM VE THUNG?
Thlai rah leh anhnah ringawt chuan hringnun a tifamkim thei mawlh lo. Sa reng reng ei ngai lo tura intiam Daniel pawl SDA, thlai chauh ring mi (vegetarian) leh nungcha humhalhhote’n ei ve duh lo mah se, Thil nung che thei tinrêngte chu in tân ei tûr an ni ang a; thlai hring ka pêk che u ang khân engkim ka pe vek a che u. (Gen. 9:3) tia Pathianin mihringte ei tura min peksa diam a nih angin sa ei mi leh ei thei tan chuan sa hi a tui hle a, hriselna atan pawh a tangkai hle. Hei vang hian kan ramah pawh sazuar chihrang hrang an awm. Abik takin bawngsa hi a tihlang lei a harsa hle. Sazuarhote’n a ruh tlem leh a behbawm sikhaw têtê a kalpui an belh tel talh zel a, a tihlang tawp lei theih a ni lo. Lawi sa ni reng si bawngsa zawrha zuar hmiah hmiah thin pawh an awm nia sawite a awm fo bawk. Vairamah chuan a dawrtu mipuite’n an duhthusam lai chiah an lei thei thlap zel si. Kelsa ni se tui thun leh thun loh awm hrangin a man a into hleih lehnghal a. Arsa lah duh lai lai lakhrana lei a har hle thin. Ransa leh nungcha dang a nung chung emaw, a thi, thanga awh, kah leh a rep thlengin a man bituk mumal awm lovin an duh tawk rawk chhiarin to uchuak takin a man an chhiar thin ni berin a lang. Hetiang zel hian vawksa, sangha leh artui chenin a man bituk mumal tak hmang lovin a inthlau zeng zung a, sawrkar lah hian engmah a engto lem lo niin a lang. Chuvangin, takna, dikna leh rinawmna a vang tawh hle mai!
CHAWHMEH, THLAI LEH THEIRAH
Khawvel ramdang leh India ram state hmun dangah chuan Bazar chawhmeh thlai leh theirah ilo, nitin mamawh eichawp lam chi thlengin thil man bithliah fel tak a awm thlap thin. Chumi khami ramah chuan emaw, chumi khami state-ah chuan Bazar thil zawrh man bithliah felfai tak a zat bithliah faka sawi theih deuh vek a nih laiin kan Zoram bikah hi chuan thil man bithliah felfak sawi mai theih hi a vang hle. Inhnaihte tea thlai leh thei zuara thute leh nepnawi dawrte pawh inhnaihte teteah awm mah se, an thil zawrh man bithliah a inang lo zung thinte hi kalphung thar nge kalphung hlui zawk tih pawh hriat hleih theih loh khawpin Kan khawsaa hengte hi sawrkar hian a haider thin nge an ngaimawh lo hrim hrim zawk em ni? Chuvangin, takna, dikna leh rinawmna a vang tawh hle mai!
A TLÃNGKAWMNA
Kan zoram nun leh dinhmun sukthlek dan thlir hian sawi tur a van tam tehlul êm! Sawi vek sên lah ni hek suh. Sawrkar mawhphurhna intodelhna kawng hrang hrangah leh êng, tui, buhfai, kawngpui tha leh hriselna lam leh zirna department thlengin sêl tur hlirin kan khat a, natna benvawn hlauhawm leh tihbaiawm pui pui tamna ram, damdawi hlauhawm leh smuggling, ralthuam hlauhawm tawlhruk leh eiruk tamna ram kan han ni ringawt maite hi setana pawhin mak a ti tawh zawk hial ta ve ang. Kan lawina kohhran theuhah lah Pathian thu sawi ril thiam thiam leh chek thuk thei thei, thlarau mi tak tak vek kan ni a, mahse, kan nitin hnathawhna leh eizawnna hmunah ringtu kan nihna leh takna, dikna, rinawmna kan lantirleh duh si lo lai tak mai hi a ni; keimahniah Pathian a awm reng lo tihna em ni? Keimahniah Pathian mize dik tak awm reng ni se’ng chuan sual hian min ngam lo tur? Sual ngama kan awm thin avangin takna, dikna, felna leh rinawmna Pathian mizia chu kan lanchhuahtir thei lova, kum 130 zet Kristian ni tawh mah ila khawi ilova kan kalna leh kan eizawnna kawng hrang hrangah dikna a awm thei lo a ni. Pathian rinna dik tak nei, ringtu dik tak ni ila chuan eirukna, hlemhletna, pamhamna, phakarna leh duhamnate hian kan thinlungah leh kan ramah hian hmun a chang lovang. Chuvangin, kohhran, pawl, sawrkar leh mimal tin¨te hi kan inenfiaha kan insiamthat a hun takzet ta a ni e. LALPA chuan heti hian a ti: “Kalkawngahte ding ula, en rawh u, Kawng tha awmna kawng hlunte chu zawt rawh u, Tah chuan kal ula, I thlarau tan chawlhna in hmu ang; (Jer. 6:16) tih a nih laiin Zoram mipuite erawh chuan “tah chuan kan kal lo vang,” kan ti ta a ni e.