- Dr. C. Lalrampana
A KAMKÊUNA
Israel ram hi Abrahama avangin a hming thang hle. Amah ngaisangtu leh zuitu sakhaw lian pathum pawimawh tak takte avangin “Ram thianghlim” (Holyland) tia sawi a ni tlangpui a, kumtin khawvel ram hrang hrang atangin ramthiabghlim hian tlawhtu a ngah thei hle a, Mizoram atang pawhin kan tlawh zurzut thin.
RAMTHIANGHLIM TIH A NIH CHHAN CHU?
Khawvel pumin Israel hi ramthiang hlim kan ti vek mai a, enge kan tih chhan tlem I han thlir teh ang.
Kristianna atangin:
Kristian zawng zawngte chuan Israel hmar lam khawpui Nazareth khua hi Pathian fapa Isua Krista pianna hmun anga kan ngaih vang a ni.
Isua thawhlehna: Israel khawpui Jerusalem chu Isua khenbeh leh a thawhlehna hmun nia kan ngaih vang a ni.
Hmun pawimawh:
A pathumnaah chuan Bible tarlan hmun pawimawh tamna a ni. Thuthlung Tharah hian hmun tam tak sawi a ni a, chungte chu Galilee tuipui, Jordan lui leh Olive tlangte an ni a, hengte avang pawh hi a ni.
Judaism atangin:
Ram tiam: Hebrai Bible ang chuan Israel chu Juda mite hnena Pathianin a pek ram thutiam a nih vang a ni.
Jerusalem khawpui: A dawtah chuan Jerusalem khawpui hi Judaism-ah chuan khawpui thianghlim anga ngaih a ni a, chu chu chhim lam kulh awmna a nih avangin, biak in pahnihna la awmna a nih vang a ni bawk.
Bible hmun pawimawh:
A pathumnaah chuan Hebrai Bible-a tarlan hmun pawimawb tam tak, Hebron-a Patriarch-ho lungpui leh Bethlehem-a Rakili thlante ang chi chu Israel rama a awm vang a ni.
Islam sakhua atangin:
Islam (Muslim) sakhuana atanga an thlir dan chuan Jerusalem hi khawpui thianghlim ber pathumna (Third-holiest City) a nih vang a ni. Jerusalem hi Islam khawpui, Mecca leh Medina hnuaia awm pathumna nia ngaih a ni.
Zawlnei Muhammad:
A pathumnaah chuan Islam thurin ang chuan Jerusalem atangin zawlnei Muhammad chu vanah a chho a, chuvangin khawpui thianghlimah an ngaih phah ta a ni.
Al-Aqsa Mosque: Jerusalem-a awm muslim biak in Al-Aqsa Mosque hi Islam sakhaw hmun thianghlim ber pawl a ni a, a hmun hi a nuam hle a ni. Hrengte avang hian an ngaisang hle.
TLAWHTU A NGAH DAN:
Israel, ram thianghlim anga ngaih chuan kumtin khualzin maktaduai tam tak a hip ?hin. Kum 2019 khan an ram hian khualzin maktaduai 4.55 vel a nei a, tourism hian ram economy-ah nasa takin a pui a ni.
Kumtin tllawhtu khualzin (tourist visitor) a neih dan chu tlangpui chu hetiang hi a ni:
Kum 2017: Jerusalem chauha khualzinte hi maktaduai 3.5 a ni a, Israel rama khawpui tlawh tam ber a ni
Kum 2019: Hemi kum hian khualzin tkawhtu mi maktaduai 4.55 lai an tling. Israel ram pumah a tam ber a, a tam ber chu United States atanga lokal (19%) an ni a, Russia, France, Germany, United Kingdom, China, Italy, Poland, leh Canada-te’n an dawt a ni.
Israel ram tlawhtute’n an tlawh hmun lar zual deuh deuhte chu:
Jerusalem: Hmelma leh sakhaw hmunte awmna hmun, khawthlang lam kulh, thlan thianghlim Kohhran, leh lungpui (dome of the rock) ang chite awmna hmun a nih vang a ni.
Tel Aviv: Zan lam nun nuam tak, hnam nunphung festival, leh Mediterranean tuipui kamte avanga hriat lar a nih vang a ni.
Masada: UNESCO World Heritage site a nih vangin a pawimawh a, Israel rama khualzinte tlawh hmun lar ber pawl a ni.
Galilee tupui:
Ram thianghlim tlawhtu Kristian (pilgrims)-te tan hmun pawimawh tak, hmun thianghlim tam tak leh thil laihchhuahna hmun (archaeological site) tam tak awmna a nih vang a ni.
Heng atangte hian Israel-in khualzin leh ramthianghlim tlawhtu (pilgrim)-te tan pawh nawmna, mit tlaina thlentu a nih avangin khualzin a hip khawm nasa hle thin a ni.
A TLÃNGKAWMNA
Israel ram hi ram zim tê 22,072 sq. Km (8,522 sq. Mel) ni mah se, a bika Pathianin a ruat leh vohbik ram a ni a. Khawvela sakhaw lian ber Kristian tluklehdingawn 2.2, khawvel mihring zawng zawng atanga chhuta 31% leh sakhaw lian ber dawttu Islam (muslim) tluklehdingawn 1.6, khawvel mihring zawng zawng atanga chhuta 23%-te leh Juda mi maktaduai 15.7 (0.2%)-te ngaihsan rawn Israel ramthianghlim hi a ropui danglam hle a ni. Hetih lai hian mihlim thenkhatin Mizoramah lalna hmasa din tur ang leh Mizirama Israel coloney din tur ang maia an aupui ve chiam chiam thin hi chu a fuh vak lo. India ram hi Bible-ah chiang taka sawi a ni lo va, mahse, Indian subcontinent nena inzawm nia rin, ram bial leh hmun hrang hrangte sawina engemaw zat a awm a: Thuthlung Hluiah Ophir (1 Lalte 10:11; 22:48)-ahte sawi a ni a, Ophir hi mithiam thenkhat chuan hmân lai India rama ram bial pakhat, tûn laia Gujarat khu niin an ngai. tin, Tarshish (1 Lalte 10:22; 22:48)-ahte sawi a ni a, Tarshish hi mi thenkhat chuan hmân lai khawvêl hmar lama awm, India emaw, Asia hmarchhak lam emawa awm niin an ngai a. Thuthlung Tharah khawchhak (East) (Matthaia 2:1-12)-ah chuan khawchhak lam atanga lo kal mifingte chuan Isua an tlawh a, mithiam thenkhat chuan “Khawchhak” tih hian Indian subcontinent a kawk niin an ngai. History lamah: The Periplus of the Erythraean Sea, Kum zabi 1-naa Greek kutziak, Indian Ocean-a sumdawnna kawng leh lawng chawlhna hmunte sawina, India rama awmte pawh huam telin a lang a. Thoma thiltih, kum zabi 3-naa Kristian thuziak, Tirhkoh Thoma-a’n India rama a zinkawng leh chuta a missionary hna a thawh dan sawinate a lang bawk. Tin, Estheri 1:1 Lal Ahasuera a lal laiin (chu Ahasuera chu India atanga Ethiopia thlenga ram then za leh sawmhnih leh pasarih chunga lal a ni a)” tihte hi a awm bawk. Heng Bible-a thuziak leh India inzawmnate hi mithiamte zingah hrilhfiahna leh inhnialna nasa tak a awm tih hriat a pawimawh hle. Mizoram bik phei chu Bible-ah a lang pha ve lo hrim hrim. Mahse, mahni ram ngaihnep tur tihna erawh a ni lo. Bible-a chiang tak taka ziak awm ve ang hrima mi tam tak rilru tichiai zawnga lo au ve chiam chiam chin hi sim a hun tawh hle tihna mai a ni e.