- Zoliansanga Tlau
Rev. Liangkhaia khan a lehkhabu ‘Arsi Chanchin’ kum 1975 khuma a tih chuahah chuan sap ?awnga ‘Betelgeuse’ tih chu Sikeisen, Sisakei an tih bawk chu a nih thu a ziak a: “Sisakei hi zuhrei kua laitu, meitalh theihnghilh, la leh tur lo sehtu kha a ni a, thim zin avangin a hualtute zawng zawng nen khan vanah an kai ve ta a, arsiah an chang ta a ni, tih a ni mai a, sawi tur dang vak a awm lo” tiin a ziak (p. 6). Mars chu Siaia tia ziakin, hetiang hian Siaia chanchin a ziak bawk: “He arsi hi arsi sen deuh a nih avangin tun lai mite chuan” Sikeisen” te an ti mai mai a; mahse, a ni lo… Hei chu Mizo upa sawi dan tak chuan Siaia a ni a; hmanlai Chawngmawii leh Hrangchhuana inngaih lai khan Hrangchhuana awmna khuaa awm ve a ni a. Chawngmawii pawh kha a lo ngai ve a. Hrangchhuana kal lo zan apiangin Chawngmawii hnenah khan a kal ?hin a ni an ti. Tichuan, Chawngmawii leh Hrangchhuana thih hnu khan ani pawh hi a thi ve ta a, a thlarau chu vanah a kai a, he arsi senah hian a chang ta a. Chawngmawii chu Hrangchhuana nen an indi loh kum chuan Siaia nen an indi ?hin a ni an ti a ni. Hei hi Mizote sawi dan a ni a, a dik leh dik loh chu sawi a har hle. He Siaia hian di ve chang a nei chu ni awm tak a ni” tiin (p. 25).
JF. Laldailova khan, “Mars (Marz), n. Indona pathian, Siaia (Sikeisen kan tih mai)” (English – Lushai Dictionary, First Publication, 4th July, 1969, 15th Reprint, 2005, p. 328) tiin a ziak a. Pu Buanga pawh khan, “Mars, (s.) planet Shi kei shen” (A Grammar and Dictionary of the Lushai Language [Duhlien Dialect], 1898, p. 295) tiin a ziak bawk. Remkunga chuan, “siaia – n. Mizovin arsi bawr pakhat hming an vuah ve, ‘Sichakai’ ti an awm bawk… Sikeisen – n. arsi lian deuh tak leh eng tak pakhat, Saphovin ‘Mars’ an tih chu” (Mizo ?awng Dictionary, 1992,2008, p. 483 & 484) tiin a ziak ve bawk a. Remkunga hian Siaia chungchanga a sawi “Sichakai an tih bawk” a tih khi Rev. Liangkhaia khan “Crab Nebula” (p. 9) niin a ziak thung.
Prof. Siamkima Khawlhring khan a lehkhabu’ Zalenna Ram'(Fourth Edition – 2016,p.145 – 146)-ah chuan, “Mizo zinga a tam zawkte hian Mars khi Sikeisen kan ti a, kan chanchin bute pawh hian an sawi dan kumkhua a ni a; Buanga Dictionary-a a lan dan pawhin Mars khi Sikeisen a ni. Chutiang chu kan sawi dan a nih avangin kei pawhin Mars chu Sikeisen tiin Ka Zinna Ram tih buah chuan ka ziak a. Chu chu R
Vanlawma chuan, ‘A ziaktu hi thil hre zau tawk tak nia ka lo ngaih a nih vei nen… Mars chu Sikeisen niin a sawi tlat mai a. Mizo chuan Si-aia kan ti zawk a ni reng si a… ‘ tiin a aw ki a tisang a. Mars leh Sikeisen ti lova Si-aia titu awmchhun ka hriat Pastor Liangkhaia’ n Arsi Chanchin (1975)-ah a ziak a, hei hi R. Vanlawma thu lakna (authority) ni maiin ka ring nghe nghe. Mahse, Liangkhaia ziak hian Mizote hi, Mars khi Si-aia min la tihtir ta chuang lova. Sikeisen tiin kan la sawi reng zawk a; chuvangin second edition-ah pawh ka tidanglam duh chuang lova; foot note-ah zawng Mars hi Si-aia a zawk ti pawh an awm tih erawh chu ka ziak tel ve a… Mars hi Sikeisen a ni tih hi nge dik, Si-aia tih hi tih thuah pawh hian thutlukna siam hran a ngai em tih hi ngaihtuah tur pakhat a la ni mai thei.” tiin a ziak ve bawk.
A chunga thuziak ka tarlan a?ang khian a tam zawkin Mars khi Sikeisen an ti tih a hriat theih a. Siaia titu chu Rev. Liangkhaia leh R. Vanlawma te chauh an ni.
Thawnthu phuah hi ka thiam lo hle tih ka hria. Mahse, rilruah a rawn lang ve tlat mai a. Huaisen chhuahin hei ka thai kawi ve ta chiam mai e. Ngaihdan tawk in thiam dâwn nia.
SIKEISEN (MARS)-AH
Kum 2090, March ni 10 a ni a. Mizoram-ah chuan thing leh mau hmuh tur a awm tawh mang lo va. Lui tuite an kang chat deuh vek tawh a. Nungcha te pawh an mang zo titih tawh a. Khua a rovin a lum em em a. Ruah a sur ngai tawh lo va, dai thur erawh a tla fo. Khawl changkang tak tak erawh hmuh tur a ther fur thung a. Ni (sun) ni se, amaha hydrogen gas awm a kan zo tawh avangin a sen phut a, kan awmna lei a rawn hnaih hle tawh a. Hei vang hian mihring tan pawn lama hnathawh a harsat tak avangin mi hausate khawl siam, mihring anga ruangam neite chuan hna an thawk tlangpui tawh zawk bawk.
Mi rethei intel khawm ei tur nei tawh bawk si lote chuan, hnathawk tur khawl rawihna tur sum leh pai an neih loh avangin mi hausate thuhnuaiah an kun tlawk tlawk a. Mi hausate thinglunga hmangaihna, khawngaihna leh lainatna riak thin lah duhamna chuan a luahlan zo tawh bawk si avangin mi retheite tan dam khaw chhuak tura beih fe a ngai bawk. Sawkar leh mi hausate chu a rukin sum an inzen tawm a, an inzawm tlat mai bawk si a. Hei hian mipui zingah helna a kai chhuak a; mi retheite chuan mi hausate chu rawk, thah, pawngsual leh ruk bo an ching hle. Hei vang hian hmun thenkhatah phei chuan mi hausa leh mi retheite chenna tur hmun a hrangin a awm phah hial nghe nghe.
Thing leh mau leh nungchate an awm tawh mang loh avang leh, tawih thei lo thil kan hman nasat avangin leimin, lei tawlh leh lei tla hniam a thleng deuh reng a. Van boruakah carbondioxide gas a tam hle a, hei hian khua a tihlum bakah tuifinriata vur awm chu tituiin tuifinriat tui pawh a titam a, hei hian tui chim chin a tisang hle. Hei vang hian Mizoram tlang bul thut thenkhatte chu tuiin a chim deuh vek tawh a. Ozone an awm tawh mang lo bawk avangin vun natna chi hrang hrang a tam hle. Natna chi thar a tam avangin mihring kan tam tawh lo va. Khawlaiah ruang a let rem rum a. Ruang tawih rim chhe tak tak pawh a tam hle. Mizo tlawmngaihna a tlawmngai reng seng lo va, tanpui ngai tanpui sen a nih loh bawk avangin mahni nun zel dan tur ngaihtuaha mahni chauh inngaihtuah chu mitin tihtheih leh tih tur a ni ringawt.
Hetiang harsatna hrang hrang karah hian mal takin ka nun ka hmang a. Ka nupui fanaute lah thawhlehna nghakin an muhil vek tawh. Khawhar leh nun hrehawm taka nun hman reng ai chuan tiin, kan in bula ka hnathawhna tur atana ka in sakah chuan kalin hun ka khawral ta thin a. Kan chenna khawvel (Earth) a chhiat thut pawha Sikeisen (Mars)-a inkah chhona tur vanlawng ka siam chu hman tlak a nih leh nih loh ka endik fo va. Sikeisen chanchin pawh ka zir awl lo. Ni (Sun) chu a sen phut a (red giant), ballon ang maiin a inham puar vak mai a. Hei hian kan khawvel pawh a rawn hnai hle avangin nakinah chuan kan khawvel (Earth) hi chenna tlak a ni lo thuai dawn tih ka hriat avangin sikeisena nunna awm theih leh theih loh chungchang ka zir nasa hle bawk. Sikeisen-a thlawh kaina tur siamin ka buai thin hle.
Tum khat chu van atangin arsi a rawn tla thla chiam mai a. Ka chenna in leh ka hnthawhna hmuh chu a tichhe nasa hle. Kum tam tak chhunga ka thil zir chianna leh ka khawl siam, zan khat thil thu-a a chhe ta vek mai chuan ka rilru a tina em em a. Ka nupui fanaute ka ngaihtuah thleng a, ka khawharin mal ka inti hle. Vanneih thlak takin kan in hnuaia ka thil dahthatna hmun erawh a chhe lo tih hriatin ka lut ta a. Ka ei tur dah leh oxygen siam chhuahna kawl a lo him pial ka hmuh chuan ka lawm hle. Mittui luang ngiai ngiai chhungin chhuat laiah chuan ka mu a. Ka khawl siam chhe ta mai chu ka han ngaihtuah let leh a, ka beidawng ngawih ngawih a ni ber. Chutah chuan ka thil dahna bula maimawm chu ka hmu a. Chu chuan ka mit a la ta riau mai a. Maimawm hnaiah chuan ka va kal a, phur tak hian a ril a lo zam hi a lo ni a. Kei chuan a ril zam chu ka kut bal tak chuan ka tihchhiat sak a; mahse, engahmah ngai lo ni awm tak hian a zam leh thin a. Keii’n ka tihchhiat sak zel a, ani’n a siam tha zel a. Ka hlimpui ta phian mai a. Hun rei tak chhung chutianga kan tih dun hnu chuan ka inngaihtuah harh zawk a. Oxygen siamna khawl chu ka va tinung a, thawk pawh a tiawlsam ta deuh. Tichuan, ka ei tur dah chu eiin sekeisen-a lawnna tur khawl siam dan tur ka ngaihtuah leh tan ta a. Ka chau ve ta bawk a, mut mai ka tum a, ka mut hma chuan maimawm-in a ril a zam chu ka khawih chhe leh kher pek a, tichuan ka muhil ta a.
Zing ka harh chu ka zang deuh hawk hian ka hria a. Ka thinlungah hian eng nge maw ti tak hian phurna riau ka nei a. Mahse, a chhan phei chu ka hre chuang hlei lo va. Khawl siam thar leh tura inhnuai atanga ka chho tur chu maimawm kha ka va en leh kher a. Maimawm chuan tha tak hian a ril a lo zam phui chhiat ka va hmuh chuan mak ka ti hle. Tichuan, ka hnathawhna thawmhnaw leh oxygen bur ak chung chuan ka hnathawhnaah chuan ka va kal a. Vang lung a lo tam hle. Ka pawisa neih chhuna ka lei Robot, ka hnathawnaa min pui thei tur nen chuan vanlawng siam chu kan tan chho leh ta a. Maimawm kha ka hre chhuak leh thin a. Thla 9 a ral hnu chuan vanlawng kan siam chu ka peih ta der mai a. July ni 20-ah chuan sikeisena lawn turin ka inruahman a, ka mamawh tur ang angte chu ka inla khawm chho tan ta a.
Sikeisen hi enlennaa enin a sen phut a. Kan chenna lei dawt chiaha awm a ni nghe nghe. Kan lei ang chiahin sik leh sa inthlak danglam thin thu te, vurin tlang pang a khuh thu te, dil zau tak hawlhtlanga km 20 vel zeta zau a awm thu te, Ni hel tura ni 687 lai a duh thu te bakah sikeisenin amah heltu phobos leh deimos a nei thu te ka lo hriat tawh avangin nunna a awm theih ngei ka ring a, ka phur hle. Tichuan, July ni 20 a lo thlen chuan ka mamawh tur thilte kengin kan khawl siamah chuan ka lut ta a. Khawl tinungin van sang chu ka pan chho ta riai riai a. Kan in hnuaia mi maimawm ka ken tel ve pawh chu ka mit sir leh zeuh zeuh thin a. Tichuan, a tawp a tawpah thla 16 hnuah chuan sikeisen chu ka thleng chho ta hlawl mai a. Sikeisen ka thleng hnu pawhin a leilung belchiang turin ka chhuak nghal mai lo va, thla khat vel bawr chu ka khawl siamah chuan awmin a leilung ka zir chiang a. Thla khat a liam hnu chuan ka oxygen bur nen chuan pawnah ka chhuak ta a. A leilung awm dan leh a boruak te chu ka chen tawhna Earth nen inang riauin ka hria a. A danglamna em em chu a vaivut te chu thir tuiek dip hi an ni deuh vek a. Ka khawl awmna atanga km 1 ka kal hnu chuan tui diak kawi hring deuh hi ka hmu a, tichuan, oxygen ka hipna dawt chu phawiin chu tui diak kawi chu ka in a, tah chuan chu tui chuan ka taksa hi a fan chhuak vek ni ber hian ka hria a. Leiah chuan ka tal tawp tawp a, ka khuh tuar tuar a. A hnuah chuan oxygen tel lovin ka thaw thei tih ka hre ta a. Ka khawl awmna lam panin ka kal a, khawl te reuh te chu la chhuakin eng boruak nge awm tih ka zawn tir a. Carbondioxide a tam hle tih ka hre thei a, Oxygen pawh tlem a awm thu ka hre thei ta bawk a. Nichina ka thil in khan oxygen leh carbondioxide hmanga thaw thei turin mi lo siamrem hi a lo ni reng a! Ka hlim lutuk chu ka zuang a, ka zuang sang hle nghe nghe. A chhanchu khawvel (earth) hipna aiin sikeisen hipna a nep zawk vang a ni.
Hmun hla tak takah kalin nunna nei an awm leh awm loh ka zawng thin a. Tum khat chu ka vahvelnaah keimah ang mihring pianze nei; mahse, mak tak mai hi ka hmu ta tlat mai a. Ka zui ru a, a tawpah chung ho chenna hmun chu ka hmuchhuak ta a. Mahse, ka pawh nghal mai ngam lo va. Ka chenna hmunah let lehin ka haw a, zan lamah chuan ramsa mak tak tak hian ka chena khawl chu an rawn bei ta vak mai a. Ka awmna hmun te chu a nghing dur dur a. An tichhe tak ngial dawnin ka hre hman hial a. Ka mangang lutuk chu ka tawngtai ta ngawt a. Vanneih thlak takin ka tawngtai zawh hnuah chuan an thawm pawh a reh ta a. Ka lawm hle.
A tuk khua a lo var chuan mihring dang chenna hmun nia ka hriat hmunah chuan ka kal ta a. A rukin an chetla vel chu ka thlir reng a, chutia ka thlir reng lai chuan hmeichhe ni ngeia lang mihring ruangam ang nei; mahse, hmel leh chhetze danglam tak mai hi ka bulah a lo ding reng mai a. Mi bia-a; mahse, a sawi ka hre thei lo. Kei chuan “in khua hi ka lo thlir mai mai a. In pawi engmah khawih ka tum lo a nia” tiin ka sawi a. Ka thusawi a hre thiam lo tih ka hria. Tichuan, min han thlek ngun khawp a, ka kut te a khawih a, ka lu a han tuai thuak thuak a. Ka kawr hak chu hlimin ka dul te chu a rawn khawih a. A hmel atang chuan mak min ti hle tih a hriat theih. Ka ke bulah a ke dahin, a khaikhin vel niin berin ka hria. Mak kan inti tawn a ni ber mai. A tawpah chuan, ka kutah kaiin, hnim danglam tak awmnaah chuan min hruai a, kan hlim duh hle. Chu’ng thlai te chuan nunna atan Oxygen hi an lo hmang a lo ni a, mak tak a ni. Hun hlimawm tak kan hman hnu chuan kan awmna thin ve veah chuan kan let leh ve ve a. Hetiang hian vawi tam tak kan awm dun takah chuan kan inkarah inngainatna, induhsak tawnna, a tawi zawnga sawi chuan hmangaihna lipuiah kan zuang lut a ni ber mai.
Ni (sun) chu lian zelin a puak keh ta hial a. Chu puak ri chu a ring hle. Van duaithlak takin mihring ang deuh ho chenna chu ni puak keh them chuan a deng palh hlauh mai a. An za vaiin an thi vek a. An khua pawh a chhe hneh hle. Ka ngainat leh hmangaihi pawh rei lo te chhunga mei vapa a chang mai tur ngaihtuahin ka mittui ka dang zo lo a ni ber. Rilru na takin hun ka hmang chho leh ta a, beiseina a chuai tawh hle. Chu-achhapah, ni ber a puak keh tawh avangin kan chenna sikeisen pawh ai-mi-thlawn ang maiin a thim mup a. Beidawnna a thuah hnih hle. Chutia beidawng taka ka rilru ka kawm melh melh lai chuan, van atang hian vantirhkoh ni awm tak, tam tak hi an lo thlawk thla a, ka ban leh keah chelhin van sang lamah min thlawh chhawhpui ta a. Thil eng tak leh hmun mawi tak hmunah hian min hnut chiah a, chutah chuan ka nupui fanau, ka ngaih em em te hian nui sang chung hian min lo hmuak a. Kan hlim kher mai. Mahse, ka kut chu thil eng emaw hian a seh avangin ka muhil chu ka harh zawk a, ka mumang lek chu lo niin. Eng chu sawi loh thim bak hmuh tur a lo awm lo va.