- Davis Hriatpuia
Pathianin eng emaw tak atan hnam dangte aiin Zo Kristiante hi a thlang bik emaw, a vohbik emaw tih tlatna hi a awm ve reng a – hman ata tun thlengin. Sailo chingkim ngei zingah pawh Ephraim hnam bo emaw inti tlat lah bo lo. Keini lo pawh hnam dang mi ngo kan tihte pawh hian he ngaih dan hi an lo pu thin. Hnam thlan bik nia an inngaihna khan tun thlengin khawvel hi thlaphangin a lo rûmtir a nih hi! Tun tumah pawh hnam thlan bik nia inngaihna hian eng nge a nghawng tihte a ni e, tar lan kan tum ve chu.
- A Khual nêkah: Puritan Movement atangin
Europe rama kohhran siam thatna a thlen khan England ram chu a nghawng dan a dang hret a. Church of England, Anglican kohhran tia koh bawk chu an din. Khatia, kohhran hlun taka a kal lai khan sawiseltu pâwl an piang a. Chûngho chu Puritan leh Pilgrims tia koh an ni. Henry VIII-na hnuaia Roman Catholic Kohhran atangin England chu in dang mah se, inpui tih dan chu eng emaw chenah an la chhawm nung reng a. Chu chu Puritan-ho chuan Kristianna dik a tichhia nia ngaiin, an sawisel. Historian Perry Miller-a sawi dan chuan Puritan-ho chuan Anglican Kohhran chu “half-reformed” angin an ngai a, Catholic ritualism chu an kalpui tlat a ni.
Kum 1620 khan Separatist lam, Pilgrims-ho phei chuan England kohhran chu chhan him zawh an ni tawh lo tiin, Netherlands ramah an pêmsan ta a. Kum sawm hnuah pâwl lian zawk Puritans-ho pawh chu England chhuahsanin ram thar America chu an zuan ve ta a ni.
- Tláng Chunga Khawpui
Puritan America ram zuantute chuan thu pakhat innghahna an nei a, Kum 1630-a John Winthrop-a ziah, ‘A Model of Christian Charity’ tih lehkhabu atanga lo chhuak, “City upon a hills” tih a ni. Tláng chunga khawpui awm nih chu an tum ber a ni. Chûng Puritan-ho chuan sakhaw lam zalênna leh siam thatna an zawng mai a ni lo a, Pathian thil tum an hlen chhuak niin an ngai hial. An rin dan chuan, anni mi ngoho (Anglo-saxon) chu Pathianin khawvel ti êng tur leh khawpui tha, tun hmaa la awm ngai lo din tura a ruat leh a thlan bik niin an inngai a, khawvel ram dang tam tak ai hian America chu a danglam bik mai ni loin, khawvel hruaitu ni tura Chung lam thlan, tih chu an thu ro lûm a ni. Sacvan Bercovitch-a sawi fiah danin, Thuthlung Hluia Pathianin Israel hnamte hnena a thu tiam chu anni mi ngohote chanvo nen a inzawm niin an ngai. Hei hi Anglo-american exceptionalism lo chhuahna bul pakhat leh lian tak chu a ni.
- Anglo-American Exceptionalism Chu
‘Germania’ tih lehkhabu Tacitus-a ziahah chuan Germanic (Europe hmar lama cheng–angles, saxon, adt.) te chu hnam chungnun bik an nihzia a ziak a, an thlahtute atanga hnam fir, hnam huaisen, zalênna duhtu leh nawmchenna leh eirukna lama fihlim, hnam fing tak niin a ziak. Kum za bi 18-na leh 19-naah khan British leh American-ho chuan chutiang Germanic hnam, a bik takin Angles leh Saxon-ho thlah an nih thu an sawi a. Tacitus-a khabe liam changchäwiin, Anglo-Saxon mite chu an pianphungah pawh hnam dangte aiin an chungnung zawk a, zalênna, dan leh civilization lama khawvel hruai turin mission bik an nei tih an sep rawtui chho tan. Hei hian Anglo-American exceptionalism ngaih dan – English tawng hmang hnamte chu khawvêl siamtu tûra Pathian leh history-in a thlang a ni tih rinna lo chhuahna pakhat a ni bawk.
Anglo-American exceptionalism chu English tawng hmang, a bik takin Britain leh United States te hi khawvel hruaitu nih kawngah te, hnam dangte nun tha nei tura kaihhruaina kawngah te leh sakhaw lamah te civilizing mission danglam tak an nei tih rinna a ni. Puritan-ho theology-a innghatin, heti ang ti tura Pathian hnam thlan an ni a, an politics kalphung (system) leh an nunphunga an chungnun bikna atangin khawvel dai dar tur an ni tih chu an sahuai thing vawn tlat. Hnam dang an va awp bet te, an ram an zauh te, sal an nei te leh chengrang chawia mi an va do te chu “Pathian hnam thlan kan ni e” tih thu hmangin thiam an inchan a. Chûng chu hnam dangte an tih ênna hmanrua mai a ni tihte chu an sawi duh dan a ni ta zel.
- A Zual Zawpui Vailenhlo
Kum za bi 19-na atang khan ‘Manifest Destiny’ tih hi America hoin an chawi vâwng hle a. U.S. chu Pathianin North American continent huapa ram zauh zel tura ruat an ni tih ngaih dan a ni a. A awmzia chu American-ho chuan an hlutna, a bik takin democracy, Kristianna leh capitalism te hi Atlantic tuipui atanga Pacific thlenga theh darh chu Pathian duhzawng niin an ngai. Hei hian Native American ramte lak leh Mexico nena indona chu thil dik niin an ngaih phah a. Sakhua chu imperialism nen thlunzawmin, America chu Pathian hmanrua anga ngaih a ni. Tin, kum 1885 khan Josiah Strong-a ziah ‘Our Country – Its Possible Future and Its Present Crisis’ tih lehkhabuah khan Anglo-saxon Protestant te chu khawvel tihmasawn a, Kristian sakhua theh darhtu atan Pathian ruat an ni, tih a ziak bawk. U.S. President – Woodrow Wilson te, Ronald Reagan te leh George W. Bush thleng pawh khan he exceptionalism, hnam thlan bik nihna hi an chawi vâwng zel a. An politics kalpui danah leh he United States ram lungphumah hian thûk takin zûng a kai zel a ni.
- Rêlthang An Phur Ta!
Philosopher leh political theorist ropui Noam Chomkhy chuan America hnam thlan nia inngaihna chu a sawisel nasa hle a. A lehkhabu ‘Hegemony or Survival: America’s Quest for Global Dominance’ tihah khan U.S. chuan ram dangte beih nan, economy thunun nan leh international law aia sang zawka thil tih nan “exceptional” tih ngaih dan hi a hmang, tiin Anglo-american exceptionalism chu a sawisel. U.S. hi empire angin a che fo a sipai leh sum leh pai lama a thil tih theihna hmangin hnam dangte thununin, Latin America, Middle East leh Southeast Asia te pawh chibai inbûktir a tum fo thin. Chomsky ngaihdan chuan America hian midangte hnen atangin mihring dikna chanvo (Human Rights) a phût a, mahse amah ngeiin a bawhchhe fo. U.S. hian hman atangin media leh zirna hmangin America chu a dik a ni tih theh lar a tum fo a, a thil tih sualte erawh vaivuta phum bo a tum thin.
Historian John Fea-a ziah ‘Was America Founded as a Christian Nation?’ tih lehkhabua kan hmuh angin Kristianna hian eng emaw chenah thûk takin America ram indin danah nghawng a nei tih a ziaktu hian a târ lan rualin, Pathian hnam thlan bik nihna erawh a pawm lo. John Fea hian United States chu Pathian thu tan chhana Kristian ram leh hnam ni tura thlan an ni tih ngaih dan chu hnawlin, a biblical loh thu a sawi a. Political myth mai mai niin a ngai. Ni e, he thlan bik ngaih dan hi rinna te, Pathian mission te leh nationalism te thuah thing ianga fawm khâwmna atanga lo chhuak a nih a rinawm. Khawvel tân ngaih dan hlauhawm tak a nih mai bakah Pathian thu nena inchawhmeh lo tak a ni.
- Hnam Thlan Theology
A bul berah chuan tun hnua hnam thlan bik nia inhriatna te, vohbik hnam leh Pathian ruat bik hnam nia inngaihna lo awm fo chhan chu hnam thlan theology-a kan chian tawk loh vang a ni ber mai. Eng vangin nge Pathianin Israel te a thlan? Tih atanga chhui let a ngai fo reng asin. Israel fate hnam thlan an nih chhan kha an chungnung bikna tur ni loin hmanrua atan a chhawr (instrumental) mai chauh a ni. Systematic Theologian Wayne Grudem-a chuan “Inthlanna chu vohbik nihna lam a ni ber lo a, rawngbawlna lam a ni zawk,” a ti. Pathianin Abrahama a koh khan, “Nangmahah chuan leia hnam tin an la thawveng ang” (Gen 12: 3) tiin Pathianin anmahni kal tlánga khawvel malsawm a, chhandamna thlen a tum. Messia tâna kawng buatsaihna hmanrua an nih ber chu. Pathian hnam thlan nihna chu chungnun bikna atanga mi dangte chungtlâkna a ni lo, khawvel chhandamna tura tumkawng mai chauh an ni. Heti hian han sawi ta ila, leilung pian tirh ata tawh Pathianin a chatuan thil tum atana a thu thlunpuiah mihring zawng zawng min thlanna chu Isua Krista atangin a ni. Chu a chatuan thil tum leh a rem ruatna lo lan chhuahna chu Isua Krista hi a ni a, chumi kal kawng chu Israel hnam a thlanna hi a ni. Theologian ropui Karl Barth-a Doctrine of Election atang pawh khan tuna kan sawi hi a chiang mai awm e.
- Zo Fate Leh Hnam Thlan
Famkim lo taka hnam thlan theology kan sawi atangin Pathianin chhan tha tak neiin Israel te a thlang tih kan sawi a, a thlanna chhan chu Isuaah kan hmu tawh, kan ti bawk a nih kha. Chuvangin, Pathian Thu atanga kan en chuan Pathian hian tun hnuah hnam thlan bik a neih ngawt nachhan tur a awm tawh lo. Bible tan chhana mi ngo hoin hnam thlan an ni emaw an lo inti ve ringawt kha Pathian thu tak a nih lohzia leh a Biblical lohziate kan târ lang tawh a. Zo fate hnam thlan bik emaw, ruat bik emaw anga kan inngaih tlatna hi eng nge a chhan? Chanchin Tha hril turin, tih hi a chhânna tam tak a ni ang. Mi ngo ho pawh khan hei tho hi a ni, an auchhuahpui kha. Pathian Thu atanga kan en chuan Chanchin Tha hril hi tute hnam bik emaw tih atana ruat a ni lo, khawvela ringtute tih tur a ni. Thlan bik emaw intihna atanga Chanchin Tha hril nghawng rapthlakzia kan sawi zawh chiah kha maw.
Hnam thlan bik emaw intihna hian inthlauhna (inequality) a thlen nghal a. Hnam dangte aia chungnung zawka inngaihna leh Pathian duhsakna chang bik nia inngaihna te a hring chhuak. Chu chuan hnam dangte chu hnam hnuaihnung mai an ni tih ngaih dan a hring chhuak lehnghal bawk. He ngaih dan hlauhawm tak hian khawvelah inawp behna leh inrah behna a lo thlen tawh thin a ni tih Anglo-american exceptionalism kan târ lan atangin a chiang hle a ni. Keini hnam ang thoin anni pawh khan Pathian thu atangin hnam thlan niin an inchhal kan tih kha. Tun hnua hnam thlan nia inhriatna hi Pathian thu dik lo taka hrilh fiahna a nih mai bakah political ideology te nen zâi khata an luan dun ngat phei chuan Pathian hming chhalin hnâmchem kan lên ve ruai thei. Fimkhur ngai tak a ni.
- Tlipna
Pathianin khawvel hnam zawng zawng hi khawngaihna avanga chhandamna Chanchin Tha lo dawng a, Krista thuhretu ni turin min thlang. Chumi êngah chuan Zo fate pawh hi min thlang lo bik lo. Khawvel hnam zawng zawng Pathianin a hriat ang thoin kan hnam pawh hi min hre ve a, min hre bik ni loin. Kan zain khawvel tha zawk siam tura mawhphurhna nei kan ni. Khawvel tha zawk siam tura min daltu lian pakhat chu hnam chungnung bika inngaihna hi a ni tih hriain, sirah puan ang hnawl ila, hnam tin chi tinte an dinchhuahna tur leh khawvel tha zawk siam turin, hnam thlan ni bik lote u, tho r’u le!