- Davis Hriatpuia
Tute emaw hlawkna tura an duh lai chauh an târ lan hmu thin tân chuan mit leh beng pakhat chiah neih a awl ang. Chu hriatna dâwt pakhat chauha mi tam zawkin khawvel politics inlûmlet kan lo hriat thin ni lo lam – hnam thlan nia sakhaw bu thenkhatten an chhal Zionist political ideology kengtu Israel faten Palestine ram an luah theihna tura râwngra taka an chet dan he thupui thawh 3-naah hian kan thlir ho ang.
- Ram ruak an ti maw!
Kum 1800 chho khan Europe-a Kristian ziakmi leh ram hruaitute khan “A land without a people for a people without a land,” tih thu hi an sawi lar hle a. Kristian evangelical te atanga intan a ni nghe nghe. Scotish minister, Alexander Keith te, English Kristian politician Lord Shaftesburyt te leh Kristian ziakmi Laurence Oliphant te kha a mei zang hlaptu ber an ni. Thenkhat thu vuak thlak danin, heng thu an sawi chiam chhan chu Kristian sakhaw hrilhlawkna atangin Judaten Palestine ram an luah theihna tura fuihna a ni. Zionist te vêk pawhin he thu bawk hi an hmachhuan leh a. Kum 1901 chho khan ziakmi Israel Zangwill-a khan Palestine ram chu hnamten an luah loh ram a ni a, Juda ho hi hnam lian tak ni si, ram nei lo an nih thu kha a sawi a, Juda hoten Palestine ram an luahna tura fuih kaltu pakhat a tling.
Palestine hi ram ruak a nih thu awih tur chuan chatuana dawt mu hlum pawh thu dik a nih phawt a ngai ang. ‘Truth From Eretz Israel’ tiha kan hmuh angin, Juda mi fing Ahad Ha’am khan kum 1891-a Palestine ram a tlawh tumin Palestinian-ten ram chu thlai chingin kum tam tak an lo luah lûm tawh thu a târ lang. Kum 1914-a Ottoman chhiarpuiah khan Palestine ramah mi 700,000 chuang an cheng a, a tam zawk chu Palestinian Arab an ni (Khalidi, Palestinian Identity, 1997). Kan hriat tur pawimawh tak chu ‘ram ruak’ anga sawina hi tawngkam satliah a ni ngawt lo, nghawng thûk tak a nei. ‘The Question of Palestine’ tih lehkhabua kan hmuh angin, Edwaid Said khan a nghawng rilzia a man thiam khawp mai. Palestinian history vaivuta phum bo a, a aia colonial narrative hmanna a ni, tiin a sawi hial a nih kha. He ‘ram ruak’ ngaih dan hi colonial thurin ‘Tera nullius’ (ram ruak) nena thuhmun, European hoin Australia leh America ram an luah luha an sawi dan nena mi inang sa inang an ni.
- Juda firfiak râl lian a râwng lua e
Arab lam firfiakte chauh mi tam zawk chuan kan hre mai thei. Judate zingah pawh firfiak pawl lian tak tak an awm nuk. Palestine rama Israel sawrkar a din theihna tura tha thawh nasa ber an ni. Ka tih kha, hriatna dâwt pakhat chauh ring tân chuan thu dik hriat a har fo thin. Kum 1940 chho, Israel state pian hma khan Zionist underground group eng emaw zatin British colonial thuneitute leh Palestinian mipuite râwng takin an bei thin. Chûng terrorist pawl lian zualte chu Irgun (Etzel), Lehi (Stern Gang) leh Haganah te an ni. Irgun hi kum 1931 khan an indin tan. A hruaitu langsar tak chu Israel Prime Minister ni ta Menachem Begin a ni. German Nazi leh fascist pawl thenkhatte nen sawi zawm an ni fo mai. An bitum ber chu khatih hun laia Palestine thununtu British sipai te leh Palestinian mipuite an ni. Kum 1946 July thla khan King David Hotel, Jerusalem a mi chu an bomb a. British, Arab leh Juda mi 91 an thi. A hun laia terrorist chetna rapthlak berte zinga mi a ni. (Morris, Righteous Victims, 1999) Lehi (stern gang) phei hi chu Italy fascist pawlte leh Nazi Germany te nen British sawrkar beihna kawngah thawhhona tha tak nei an ni a. Sawrkar mi pawimawh thah tâk pawh an ngah. Haganah te hi Juda sipai pawl lian ber, a hnua Israel Defence Forces (IDF) ni ta kha an ni. Kum 1948 khan Palestinian te an ram atanga nawr chhuahna Nakba-ah khan tha thawh nasa ber leh che râwng ber an ni.
Juda firfiakte chetna langsar tak pakhat chu Jerusalem bul, Dein Yassin hmuna râwng taka Palestinian pawi sawi lote suatna kha a ni. Juda terroist Irgun leh Lehi te khan Palestinian mi 100 chuang an that a, hmeichhia leh naupang pawh sawi loin an vai hma vek! He thil thleng avang hian Palestine ram chu a râl khel ta hle. Hla phuah thiam Rokunga’n, “Tu nge lo kal, hriat loh chhingkhual a ni, Eheu! Eheu! lêm ang der thiam a ni,” a tih ang mai khan chhingkhual Juda ho, Pathian hnam thlan intite chuan he ram bial chhunga kum tam tak lo khawsa tawh Palestinian te chu hlauhna thirkhaidiata hlingin, an ram ngeiah an rap bet! Historian-te chuan he thil thleng hi Nakba hun laia Palestinian 700,000 chuang ûm chhuahna atan thil pawimawh tak a nih thu an sawi. (Pappé, The Ethnic Cleansing of Palestine, 2006).
Historian IIan Pappé leh Benny Morris te chuan heng Juda firfiakte chetna hi an politics ram tiam a thlenna tur vek a nih thu an sawi a. Mak tak maiin, heng pawl hruaitu hlui, Menachem Begin (Irgun) leh Yitzhak Shamir (Lehi) te pawh a hnuah Israel ram hruaitu an nih tâk avangin Juda firfiakte chetna râwng tak kha Israel state politics-ah normalized a nih phah a, Israel ram chanchina thil thleng pangngai, thil pawm nahawm tak a nih zui phah ta daih!
- Nakba: Saltan intanna chu
Palestinian 700,000 chuang an ram atanga Israel-ten an ûm chhuahna leh râwng taka Palestinian chunga an chetna kha ‘Nakba’ (chhiatna rapthlak) tia an koh tak chu a ni. Kum 1948-a Israel sawrkarin zalênna a puan tuma thil thleng a ni, hei hi. Palestinian historian Walid Khalidi sawi danin, Palestinian khawpui leh khaw 500 chuang chu tihchhiat a ni a, he chhiatna hi indona avanga lo awm mai ni loin, Palestinian mite ûm chhuah an nih theih nana ruahmanna fel tak siam lawk saa Israel sawrkarin a tihchhiatna policy a ni. Israel historian IIan Pappé ngei pawhin he thil thleng hi a hnam anga tihboral tumna chi khat a ni a ti hial. Historian Benny Morris-a târ lan danin, Lydda leh Ramle khawpuiah phei chuan Palestinian mi 70,000 chuang chu silai hmangin an hnawt chhuak. Tin, heng khua tihchhiat a nih hnuah hian Israel sipaite chuan an lo kir leh loh nan an chenna in an tichhia a. Israel sawrkarin dan lamah pawh tan khawhin, ‘Absentees’ Property Law (1950)’ a pass bawk. He dan hi Palestinian ram danga râltlanten an kalsan an ram leh thil neih laksak a, Juda mi pêm lut tharte hnena sem a nih theihna tura tih a ni. Tichuan, kha Nakba hun thim tak atang khan Palestinian te chu Israel sawrkar nunrawng tak vangin Gaza, West Bank, Jordan, Lebanon leh Syria ramah râltlan bûk sain, harsa takin an khawsak phah ta.
Nakba hun thim hi thawnthu hlui a la ni ngawt lo, vawiin thleng hian Israel sawrkarin hnuaichhiahin, a rap bet a, UN Resolution 194-a Palestinian râltlante dikna chanvo pe let tura tihna pawh Israel sawrkar chuan chaw tak khukpui duh loin, a chhin bosan hmak. An lakah chuan Palestinian te hi mihring an ni pha ve lo a ni mahna! Kum 1967 indonaa Israel-in khawvel sawrkar lian puihna azara hnehna a chan hnu phei kha chuan West Bank, Gaza leh East Jerusalem chu awp betin, Palestinian te chu sipai thununna hnuaiah duh tâwkin a rap hrual vel a ni ber e!
- Hamas kan dem bik ang maw?
Israel leh Hamas inkara buaina hi tun hnai thil mai a ni lo. Hun rei tak atangin a inmung tawh. Hamas hi Palestinian Islamist movement a ni a, political party leh râlthuam keng pawl a ni bawk. Sawrkar tam tak chuan firfiak pawl an ti thung. Hamas hi kum 1987-a First Intifada (Palestinian-ten an dikna chanvo suala an helna) thlen laia din, Muslim Brotherhood’s charity leh Gaza-a social network atanga lo chhuak a ni. Kum 1970 leh 1980 chhoah khan Israel sawrkarin heng Islamist pawlte hi a thlawp a, a chhan chu Israel-ten an hmelma lian ber nia a ngaih secular Palestinian Liberation Organization (PLO) dodaltu anga ngaih an nih vang a ni. Israel vulh len an nih chu, daih mai a! Israeli historian leh political scientist Avner Cohen-a pawhin Israel vulh len a nih thu chu pawmin, pawi a tih thu a sawi chhuak hial a nih kha. (Higgins, Wall Street Journal, 2009)
Kum 2006 khan Palestinian inthlanpuiah Hamas chuan hnehna changin, Gaza chu an thunun leh a. ‘Six day war’ zawh hnu khan Israel-in a luah tur chin ramri UN-in a pek bak West Bank, East Jerusalem leh Gaza a a awp zui kan tih tawh kha. Hetih rual hian a armed wing, Izz al-Din al-Qassam Brigades te chuan Israel lakah beihpui an thlak ve bawk. Mi thiam leh human rights group tam tak chuan Israel-in hun rei tak chhung Palestinian-te a tihduhdah dan thlir loin Hamas tharum thawhna hi hriat thiam theih a ni lo niin an sawi a. ‘Apartheid system’ tia thlang sapten an sawi mai – a hnam anga mi thliar hranna leh endawng bikna hi Israel-in thangkhat lian teh meuh Palestinian ram a awp zuite hnenah a chelek a, Gaza ram pawh sipai chakna hmanga dang chepin (blockade) Palestinian te a thunun bet tlat. He sipai chakna hmanga dan chepna hian Gaza economy a nghawng nâ hle a, damdawi leh ei tur a tlem a, harsatna nasa tak an tawk. (UN OCHA, 2022). He rah behna hi Hamas-in Palestinian thenkhat zingah thlawpna a hmuh chhan ber a ni. Tichuan, October ni 7, 2023-a Hamas-in khati hun chhung zawnga Israel-in an rah behna chu an chhang let. Hman atanga Judaten Palestinian te chungah an khawsak dan te, khawvel sawrkar lian thlawptu a neih avanga Israel ram a than tak uak uak hnuah leh sawrkar chak tak a nih hnuah pawh Palestinian te awp bet a, an dikna chanvo an ngaihthahna kal zel chu pai dai thei ngang loin, an rawn che chhuak ta a nih hi! Pawisak an neih loh vang hrim hrim a ni lo, pawisak pawh nei loa awmtirtu leh firfiaka siamtu an awm vang a ni zawk tih hai rual a ni lo.
- Kristianna leh Antisemiticism: Kristian nih chuan Israel tan tur em ni?
Kristian tarmit atanga kan thlir hlei hlei hian a ni Israel sawrkar hi demawm ni. Mahni mihringpuite heti taka han diriam a, han hnuaichhiah mai chu a dik lo – Exodus bua Pathian thupek te, Zawlneibu leh Isua zirtirna atanga ka enin. Tin, hnam thlan an nihna hi Kristianten an tan chhan ber niin a lang. He thupui thawh 1-naah leh thawh 2-naah hnam thlan theology kan târ lan tawh atanga kan enin a dik thei lo kan tih tawh kha.
Philosopher leh political theorist ropui Noam Chomkhy chuan Christian Zionism hi Jewish Zionism aia hmasa leh nghawng nei lian tak a ni a ti. Balfour Declaration hmanga British-hoin Juda ram din an thlawpna hmasa ber pawh Christian Zionism nghawng a nih thu leh US sawrkarin Israel a pâwng tan ngawt chhan pawh Christian Zionism hi a chhhan lian tak pakhat a nih thu a sawi. Kristianten Israel ram an thlawp chhan nia lang chu Dispensationalism hi a ni awm e. Israel ram dinna hian Bible hrilhlawkna a tihlawhtling a ni tih rinna leh Isua lo kal lehna nena inzawm tlat anga an pawm vang a ni a tih theih ang. Old Testament scholar-a mi challang, hman ni lawka fam ta Walter Brueggemann-a khan Bible hian hrilhlawkna hlen chhuah nâna mi ram leh a rama chengte awp behna lam ni loin, dikna, rinawmna leh tihduhdah tuarte ngaihsakna lam a ngaihtuah ber a ni, a ti ve thung. A lehkhabu ‘Theology of the Old Testament’-ah khan Pathian thutiamte chu tute emaw duh dana politics ram tiam hlen chhuahna tur ni loin, ethical responsibility leh community chungchang a ni tih a sawi fiah. Mi ram awp bettute leh hneh chuhtuten an phat mar nana Pathian Thu an hman hian Pathian thiltum hrilh fiah dik lohna a ni a, mi dangte tihduhdahna a thlen thei a, hei hian Bible zirtirna a kalh.
Tin, Kristian activist-te’n Israel leh Palestine chungchanga U.S. kohhran leh sawrkar policy thlak danglamna turin kum 1979 leh 1981 khan La Grange Declarations an siam a. Kum 1979-a an thupuanah khan Israel ram policy sawiselin, Palestinian-ten anmahnia ro hran an rel an thlawp a, U.S.-in Israel a thlawpna chu tihtawp an phut. Kum 1981-a an thupuanah khan Israel-in sakhaw thurin hmanga an chet dan râwng tak a dik nia an chhal chu dodalin, U.S sawrkarin râlthuama Israel a vur vak pawh an dodal thu kan hmu bawk. He thupuan pahnih hi right wing Christian – evangelical te leh chhan leh vang awm loa Israel tan burtute dodalna movement a ni tih a chiang awm e.
- Tlipna: Hun thim kan hmachhawn mek
Khawvelah insuatna leh inpawng thahna rapthlak tak tak a lo thleng fo tawh. History-ah te kan zir a, rapthlak kan tiin, kan dem hle thin. Tunah kan hmuh phâk ngeiah chuti ang khawpa rapthlak chu Palestine mipuite chungah a thleng mek. History a nih hunah chiah kan veiin, kan dem dawn em ni? A hun lai hian khawvel hi au chhuakin, titâwp turin ke a pen thei lo em ni? Hnam bil hmangaih uchuakna rah chhuah chu hun thimah changin khawvel hian a hmachhawn leh mek a. Hnam bil ni loa mihring kan nihna zawk ngai pawimawh hmasain, he hun thim tak ata hi hnam thlan ni bik lote u, tho r’u le.