- Centenary C. Lalzahawma
Dik zâwk nia kan inhriatna lai tak hi; kan dik lohna a ni fo.
Ka ngaihtuah fo thìn chu Zoram dinhmun hi a ni. Hei leh chen ram hruaitu mi thiam tak tak kan nei tawh. Tú party pawh sawrkàr se, a náwlpuiin Zoram mipuite hian hma kan sáwn meuh lo kawng hrang hrangah. Thingtláng kil khàwr tak takah phei chuan hmasáwnna hian a zuan kán nasa lutuk! Ruahmanna tha pui pui party tinin inthlan dáwnah an han siam a, sawrkàrna an chan meuh chuan bawhzui leh tak tak a awm leh ngai chuang lo. Hei vàng hian alâwm, mi rethei kan rethei tial tial a, mi hausa an hausak tual tual chhan hi! Tu dik loh nge? Engnge a chhan? Ram hruaitu ten ram an hruai dàn a dik loh vàng nge? Zoram mipuite dik loh vàng zâwk? Zoram thalaite hian mawhphurhna kan nei em?
Ram hruaitu ten ram an hruai dàn a dik loh vàng a ni mai lo maw? Hruaitu chu Motor ke hma lam ang an ni. Motor ke hnung lam chu eng anga tam pawh nise, Motor ke hma lam kalna apiangah an zui ve mai thîn. Motor a chêtsual (accident) réng réng hian a ke hnung lam rah sual vàng ni lovin, a ke hma lamin a rah sual vàng a ni fo. Chutiang tho chuan, ramin hma a sáwn loh emaw, ramin buaina a tawh emaw hian mipuite vàng ni lovin, ram hruaitu ten ram an hruai dàn a dik loh vàng a ni fo. Chuvàngin, ram hruaitu chuan a hruai mék mipuite dinhmun a hre chiang tùr a ni. Tin, a tha záwngin danglamna tam tak a thlen tùr a ni. Danglamna thlen lo hruaitu chu, hruaitu tha a ni ngai lo. Hei leh chen ram hruaitu kan nei tawh, vawiin thleng hian Vai buhfai kan ring. Thil dang tam tak pawh a awm. Mi kut ringa dam khaw chhuak mi huaisen a awm theih loh. Hei leh chen ram hruaitu huaisen kan neih theih lohna chhan pakhat chu, ei leh bàrah kan ram a intodelh loh vàng a ni. Chutianga danglamna thlen theitu tùr ram hruaitu neih hi Zoramina kan mamawh chu a ni.
US President hmasa ber George Washington-a chuan, “Pathian tel lo chuan khawvêl ro a rèl dik theih loh,” tiin a sawi. Kan ram hruaitute hian Pathian duh dàn angin ram an hruai lo tih a chiang hle. Ram rorèlna dik lo, thlei bîk neia rorèlna ram leh mipuite lungawi hmél hmuh tùr awm lohna ram a ni. Ram hruaitu thenkhat mi tha tak an awm laiin, thenkhatte erawh thil tih aiin an tawng a chak zâwk a, thutiam neih lamah an chak ém ém a, a bawhzui lamah an chak lo ém ém lawi si. Mahni tán chauhva Chakai khawrh duh ram hruaitu tamna ram kan ni tih hi hai rual a ni lo. Hetianga ram hruaitu kan neih reng chuan Zoram hian rualkhái takin hma kan sáwn tawp lo vang. Politics kal dan hian kan ei bàr zawnna leh kan nun engkim a nghawng avàngin kan ram hruaitu ten ram an hruai dàn a dik leh dik loh azirin Zoram hian khaw êng a hmuin a hmu lo thei bawk.
General rothap leh US President lo ni tawh Dwight D. Eisenhower-a chuan, “A zuitute tána entawn tùra insiam ngam hi hruaitu tha a ni,” a ti. Kan ram hruaitute zíngah hian a zuitu mipuite entawn tùra insiam ngam kan awm em? Mahni hma kan sial mah mah lo maw hruaitu tam zâwkte hian? Mi pakhatin General Douglas McArthur-a hnênah tihian a zâwt a, “Hruaitu tán engnge tûl ber?” tiin. Ani chuan, “Mahni hmasial lohna,” tiin a chhâng. Mahni hmasial miah lo ram hruaitu kan ram hian kan nei réng em? Mahni chhúngkhat lainâte chauh hmangaihtu ni lo, khawtláng hmangaihtu, ram hmangaihtu kan nei ngai em? Mi rethei zâwkte dinhmun hi kan ngaihtuah ngai em? Dâwt hmangin mi rethei zâwkte beiseina siamsak mai mai tùr kan ni em? ‘Ka hmangaih che’ tiin an tán thil tha tihsak ngai chuang lo ila, hmangaihtu dik kan ni thei dáwn em ni? Mi retheite avànga roréltu lallukhum khum thei mai mai kan ni tih hi ram hruaitute hian kan hriat a tha. Inthlan dáwn têpah an tána thil tha tihsak tùr ringawt hian kan rilru hi i siam lo teh ang u. Mipuite kan bum emaw kan tih hian, mahni leh mahni kan inbum zâwk a ni. Kan thil tihsual rah hi kan seng lo pawh a ni thei, kan tu leh fate’n an seng ngei ngei tih hriat a tha. Mi dangte rin loh kan nih tawh vèk vèk chuan eng anga hruaitu ropui, dinhmun sängah pawh ding mah ila, engmah lo mai mai kan ni tho tho. Mi retheite aia Pathian hmangaih zâwk. Mi retheite tanpui aia thawhlâwm thawh tam. Mite tanpui hleka mi zawng zawng hriata pho chhuak nghâl thîn. Inkhâwmnaa lam hma hruaitu nih ringawt hian awmzia a nei lo. Chu ai chuan, hmangaihna nèna ram mipuite enkawl a, dik taka thil tih a tha zâwk.
Zawhna dang lehah chuan, ‘Zoram mipuite dik loh vàng a ni thei em?’ Ram hruaitu ten mipuite an sawisèl hriat tùr a awm meuh lo. Chutih rual erawh chuan, mipui lungawi lo kalna apiangah hmuh tùr kan awm a. Ram hruaitu ten ram an hruai dànah an lungawi lo tih a chiang hle. Social media lamah lah ram hruaitute sawisèlna âw ká hlir hmuh tùr leh hriat tùr a awm. Ram hruaitute hi keini mipuite thlan tlin an ni lo emaw tih mai tùr hian kan sawisêl nasa hle bawk. Mahni party awmna lo lam zawng chu kan hmu dik lo vek mai hian a lang. Chutiang tho chuan party dangina min hmuh dàn pawh chu a ni ngei dáwn tih a chiang bawk. Hei hi kan hriat reng a pawimawh, “An bul hnaia kan awm avàng hian an that lohna kan hmuh hmaih fo va; an hlata kan awm hian an that lohna kan hmu fiah fo thîn,” tih hi. I party awmna chhuahsanin party dangah lût la, i lo awm thinna party that lohzia leh thil tih dik loh tam tak i hmu thiam chauh ang.
Tin, ‘Sir khat ngaih dàn chiah la suh’ tih a nih kha. Chuvàngin, mipuite chauh hi mi dika ngaiin, ram hruaitute erawh an dik lo hulhualah kan ngai thei bîk lo vang. ‘Mipuite dik lohna ramah ram hruaitu dik a awm theih a, ram hruaitu dik nih erawh a har’ tih hi ka ngaih dàn pakhat a la ni reng. A chhan chu, hmun/bial thenkhatah chuan mipui ten an vote an hralh nasa hle a. Ram hruaitu in-candidate ten an pawisa nuaih tam an hmang thîn, mi dik lote vote lei nán. Chutiang tho chuan hmun dangah pawh a thlen ngei ka ring. Tìti léng vél atang phei chuan Zoram hmun hrang hrangah chanchin hriat tùr a tam hle. Mipuite hi kan dik bîk dér lo tih a chiang. Mi thatchhia, tawngkáa eizawng kan tam lutuk hian kan ram an tichhia a, tan lam nei lo (neutral) anga awm, pawisa duh vànga Bâk rilru pú lah hmun tinah. Hêng mite hi ram leh hnam phatsantu an ni. Àwn lam chiang tak nei lo mi dik a awm theih loh. Ram hruaitu thenkhatte phei chu inthlan laiin an pawisa neih bâkah an unaute pawisa pûk chawp tehmeuh meuhin sum tam an séng a, inthlan zawh, mipuite thlan tlin an nih hnuah an sum hman tam tak neih lêt tumin an han bei leh a. Khawtláng leh ram hian hmasáwn ngaihna a awm lo. Zoram hi mipuite leh ram hruaitute inbeihna ram a ni, tanrualna ram ni lovin. Thawhhona tha neih leh ram siam that phei chu a harsa hle ang. Ram hruaitute bula pawisa dîl tùr ringawta kal thîn kan tam lutuk. Zoram kalphung siam tha tùr hian ram hruaitute hi an pawimawh nameuh mai, mah se, mipuite pawh hi kan pawimawh lo bîk lo. Motor pawh a ke hma lam chauhin a kal theih bîk loh kha maw?
‘Mipui an thuhmun fo thei lo’ tih kan hria, mah se, thil tha leh tha lo, mi tha leh mi tha lo erawh kan thliar thiam a tûl. Mi thenkhat chu kan hriat chian avàngin kan thlang tling a, mi thenkhat erawh kan hriat chian avàng vèkin kan thlang tling lo mai thîn. He thu hriaa, a taka zàwm thîn mipuite chuan ram hruaitu tha, dik leh ram hmangaihtu an thlang tling thîn. Mahni tán chauhva Chakai khawrh duh ram hruaitu, vawi tam min bumtu, kan mi rin loh, an tha lo tih kan hriat reng, kan lungawi theih nán sum tlémtê min pêk avànga theihtàwp chhuaha an tlin leh theih nán kan pui leh a, kan thlang tling leh a nih chuan, tu party pawh ni se, a thlang tlingtu mipuite thiam loh a ni a, tawngkam thiamna hmanga phat màwi a tûl hran lo vang. Tin, kohhrana nihna pawimawh tak tak chelh, party ruih chilh tlat si kan tam. Eng vànginnge MLA, MDC Election dáwn hian bial thenkhatah Biak in chhúng, pa/upaho thutna lén a ruak huai thìn chhan hi? Kohhran lam pawh hi inenfiah kan ngai hle mai. Lal hnih rawngbàwl kawp hi thil theih ni si, thil pawi tak thlen theitu ni bawk si a ni.
A tàwp berah chuan, ‘Zoram thalaite hian mawhphurhna kan nei em?’ He khawvêl hi thalaite khawvêl a ni a, thalaite khawvêl tawn hi eng záwng pawhin namai lo tak mai a ni. A tha lam a kal tùrin kawng thui tak a inhawng a, a chhe lam kawnga kal tùr pawhin chutiang bawk chuan a inhawng a ni. A chhe lamah emaw, a tha lamah emaw pawh ni se, thalaite àwn lam apiang hi khawvêl mite àwn lam a ni tawh. ‘thalaite hi khawvêla roréltu lu ber an ni’ ti ila kan sawi sual àwm lo ve. Chuvàngin, thalaite hian Zoram siam that kawngah mawhphurhna säng tak kan nei a ni.
Khawvêla philosopher ropui Karl Marx-a lehkhabu tihchhuah “The Communist Manifesto”-a phêk lailum ber changtu “Dialectic Materialism” tiha a tàr lanah chuan, “Thil réng réng hi a duhtu ‘thesis’ leh a duh lotu ‘anti-thesis’ an awm ziah a. Chuta tang chuan a náwlpuiin an pawm tlàn ber tùr leh a tha ber ‘synthesis’ a lo piang thîn a ni,” a ti. He khawvêl hi thalaite khawvêl a ni a, kan Vawk lal lènna hmun a ni. Chuvàngin, ram hruaitu emaw, mipuite rilru emaw pawh ni se, Zoram hmakhua ngaia tan kan lák tak tak chuan thalaite tán tih theih loh a awm ka ring lo. Mipuite rilru thlâk chungchángah leh ram hruaitu tha thlan tlina, ram hruaitu tha lo thlan tlin loh chungchángah te pawh hian tih theih kan nei ngei dáwn tih a chiang.
Thalaite hi Social Media lamah pawh thu post comment hmasa páwl kan ni thîn. thalaite ngaih dàn hi mipuite ngaihchàn ber pawh a ni. Kawng engkima mawhphurtu kan nih avàngin Zoram kalphung dik lo a awm tih kan hriat chuan, siam that hna hi kan mawhphurhna a ni. Hnamah hian thalaite kan pawimawh ber fo. ‘Mi hnam i tih chimit duh chuan an thalaite ah tan rawh’ tih a nih kha. thalaite hi engkima engkim an ni tih a chiang hle. Chuti a nih si chuan, Zoram siam that kan duh chuan thalaite atanga hma kan lák a tûl kan ti thei ang. Hma kan lák dàn tùr erawh hunin a lo her chhuahpui thuai ang.
Engpawh ni se, hei hi i ngaihtuah chiang teh ang u, “Ruahmanna tha tak tak neia a taka tizui leh si lo chu, thing phun teuhva enkawl zui leh si lo ang a ni a. Thutiam tha tak tak neia a taka tihlawhtling leh si lo chu, thing phun teuhva enkawl zui leh si lo ang a ni,” tih hi. Tin, ‘Zoram kalphung dik lo, inhmangaih tawnna awm lo lutuk siam thaa, Zofate dinhmun cháwi káng tùr hian nang leh kei hi kan pawimawh ber a ni’ tih hi theinghilh ngai suh.