- Aremruati Ngente
Kan thupui “Mizo Poetry ṭhan chhoh dan” han tih hian, Poetry kan hrilhfiah dan azirin Poetry history kan chhui dan pawh a danglam dawrh thei ang. Mizo Poet hriathlawh ber te zing ami leh Mizo Poetry a Doctorate degree nei hmasa ber Prof R. L. Thanmawia chuan “Poetry tih hian a thluk nei huam thei tho mah se, a thluk nei lo a ni tlangpui a…” tiin Poetry a hrilhfiah a. A sawi lut duh tan chuan hla thluk nei pawh sawi luh theih a nihna lai awm dawn tho mah se, Mizo ṭawngah pawh “hla” leh “hlahril” sawina tawngkam hran kan lo neih ve thlap avangin, tun ṭumah chuan hlahril behchhanin Mizo Poetry ṭhan chhoh dan ka rawn sawi dawn a ni.
Poetry kalhmanga hla phuah hmasa te chu Awithangpa, Thanga (Thangthura), Liangkhaia leh Hrawva te kha an ni a. An ni ho hi hla hlui leh tunlai hla kalhmang chawh pawlha phuah an ni deuh nawk hlawm a, hla dangah an thawhhlawk viau nangin, hla hril lamah erawh kut chhuak an ngah hman viau lo thung. Kum 1930 chho velah chuan Mizo Poetry pawh a rawn chhuah chhoh belh zel a, hetih hun laia langsar ber chu RL Kamlala kha a ni awm e. Kum 1940 chhoah chuan Liandala te, Lalmama te, Chhuana te, Damhauha te, Vankhama te, Kaphleia te, L. Biakliana te leh Rokunga te an rawn chhuak chho ta phuk phuk a, Kum 1950 chhoah Zikpuii Pa, KC Lalvunga, P.S Chawngthu leh Capt. LZ Sailo te an rawn lang ve leh a, kum 1960 hnu lamah James Dokhuma te, Ngurchhawna te, C.Lalkhawliana te, V.Thangzama ten Mizo Poetry huang an rawn zauh ve zel a, an ni hnung deuhah hian Lalsangzuali Sailo te, R.L. Thanmawia te, Laltluangliana Khiangte te, C.Chhuanvawra leh Lalzuahliana ten Poetry lamah kutchhuak thahnem tak an rawn nei ve leh bawk.
Kum 1990 atanga a hma lam zawng hi hi Mizo Poetry huang chhungah chuan hun hmasa anga dah theih a ni a. Poet te hla phuah dan kalhmang leh an hla hawi zawng thlengin kum 2000 hnu lama chhuakteah hi chuan a danglam nasa tawh hle a ni. Kum 2000 hnu lamah hian ṭhangthar hla phuah thiam hla hril lama kutchhuak nei ṭha tak tak an rawn chhuak nasa hle a. Kum 2016 a din Mizo Poetry Society a inziaklut chin ngawt pawh hi an hming mal mana sawi mai sen an ni tawh lo hial zawk a ni. Hun hmasa lama hmuh tur la awm ngai mang lo, hlahril bu a chhuak chho mawlh mawlh reng bawk a. Mimal hla bu mai bakah Mizo Poetry Society-in kum tina an tih chhuah Zai Kung Thar buah ṭhangthar poet hrang hrang te kut chhuak hmuh tur a awm reng bawk. Zai Kung Thar bu hi volume 4 thleng a chhuak tawh a, chung hla buah chuan Poet 100 bawr vel kutchhuak hmuh tur a awm zel a ni. Kum 2000 hnu lamah hian mimal Poetry bu 30 chuang zet a chhuak tawh a, hriat theih chinah RL Thanmawia hlabu “Zanlai Thlifim” te, Lalzuahliana ziak “Lungmawl Selin” , “Saruak Hlimthla” leh “Putar leh Khuai” tih te, Ts Khupchong ziak “Mim Fangkhat” leh “Ani ka lo ni” tih te, Anita VL Nunmawii kutchhuak “Aikaih”, “RIP” leh “Nihawi” te, Ramlawt Dinpuia ziak “Rawlthar Awrawl” leh “Thihna Thahrui” te, Ramngaihawma ziak “Suihlunglen” te, Loreta Khawlhring ziak “Thu tawi leh ril” te, F.Vanlalrochana ziak “Pathian zawnna” leh “Hun ṭiauvut chunga len lai hian” tih te, Lalrammuana sailo ziak “Tidamtu Rimawi” te, Rochharzela ziak “Thinlung chawlhhmun” te, Febry K.Zonunmawii ziak “Chawlhna Thingthiang” te, Lalropara Pachuau ziak “Ka lunglai luahtu” te, Gladys Lalhruaitluangi ziak “Thulovi Thu” te, Malsawmhriatzuali Jacob ziak “Chhamhla” te, Amos MS Dawngzuala ziak “Hringnun Keh them” C. Januari ziak “Hrui Kimlo Rimawi” tih te bakah hian thuziak hrang hrang dahkhawmna lehkhabuah Poetry eng emaw zat hmuh tur a awm bawk. Nikum 2021 atanga tun thleng hian, kum 1 vel chhungin Poetry bu 10 chuang zet a chhuak tawh bawk a ni.
Chutiang chuan kum 2000 hnu lamah phei chuan Mizo poetry hmasawnna hi a a ṭhang chak leh zual em em a. Literature genre hrang hrang zingah pawh hmasawn chak ber pawl a ni tawh hial a ni. Mizo literature huang chhunga hlahril kan hmuh hmasak, kum 1900 bawr vel atanga han chhutin Mizo Poetry hi a tam lama a ṭhan nasat mai piah lamah hla phuahtute hla phuah dan kalhmangah leh an hla thu hawi zawngah te, an hla a an ngaihtuahna puan chhuah leh an thu khel te thlengin a danglam nasa tawh em em a, Mizo hnam hmasawnna a than rualin poet te hla thu kalhmang a inher danglam a, chu chuan he hnam hi engti hawi zawngin nge a than tih pawh a tarlang thei awm e.
Kum 2000 hma lama Poetry chhuak hoah hian hla hlui ziarang leh Mizo hla thu hrang hrang hmuh tur a la tam em em a, khuarel leh a dintu fakna leh chawimawina te, ram hmangaihna kawnga infuihna leh nungcha humhalhna lam te, mihring nun thlirna leh Poet ten an mimal nun an puanchhuahna leh an inbunruahna thlengin hmuh tur a awm a, a tlangpui thuin hla thu thu mawi tak tak hmanga tarlan an ni ṭhin. Poet ten an mimal nun ram leh chhungrila an vei an puanchhuah dan pawh a la objective hlawm em em a ni. Kum 2000 hnu lama Poetry chhuak tam zawkah chuan Mizo hla thu pangngai kha hmuh tur a tlem tain, poetry tam zawk hi ṭawngkam tluang pangngaia ziah a ni ta deuh vek mai. Poet ten an ngaihtuahna an puan chhuah duh danah an lang tlang sawtin, pehhel leh thup mawi awm lovin an rilrua awm an hlaah an rawn bun chhuak deuh mawp mawp a ni ta ber mai. Lengzem a ni emaw, lenglawng a ni emaw, sakhuana lam hawi hlaah pawh ni se, Mizo Poet te hi an frank tial tial a, thinrim inhrikthlakna ni awm tak tak leh mimal, khawtlang nun leh ram hruaitute duhkhawp lohna leh sawisel pawp pawpna thlengin hmuh tur a tam ta tial tial mai.Anita VL Nunmawii, Anita Ant hlaah chuan,
Ka huaisen a,
Hlauh reng ka nei lo,
Ngam loh ka nei lo a,
Ngamtu pawh ka nei lo
tih kan hmu a, Hetiang hian, Mizo Poetry ṭhan chhoh dan hi a subjective zawngin a inher kual a, mahni nun ram puanchhuahna (Confessional Poetry) a pung nasa hle a, chumi phenah chuan thalaite nuna thil thleng mek leh an tawrhna te, hnam leh khawtlang nuna thil thleng mek leh chung avanga an tawrhna thleng chuan hmuh tur a awm ta. Lalvensangi Chawngthu poem ah chuan,
Varṭianah mangchhia a bo beiseiin,
Ni zungah damna ka zawng a,
Van dumpawl leh chhum dum,
Thli leh ruah inher vel karah,
Mittui bumin ka nui lui thin,
Mahse, thimna chuan mi nan a,
Hlauhnain mi man thar veleh,
Sulhnu hliam a thar leh a
tih kan hmu a, Poetry chhuak hmasa lama kan hmuh ngai mang loh, contemporary poetry ah hian poet te inbunruahna lchi hrang hrang a tam ta em em mai a. Hei hian a hnam pum dinhmun pawh a tarlang thui hle awm e.
Mizo Poetry ṭhan chhohna kawnga thil langsar tak pakhat chu Poetic form hrang hrang hmanga hla phuah hmuh tur a awm ta nual mai hi a ni.
Contemporary Poetry tam tak hi Free verse hmanga phuah a ni a. Chutih rual chuan form neia hla phuah chi hrang hrang a rawn pung chho ve zel bawk. Poetry lama lo sang hmasa hnam dang hlaa kan hmuh fo thin Sonnet chi hrang hrang te, Pasaltha hla (Epic), hla khun (ode), Sunna hla (Elegy), Thawnthu hla (Ballad) leh satire chi hrang hrang thlengin hmuh tur a awm ta nual mai. Japanese ho Poetry phuah dan kalhmang Haiku, haiga te thlengin hmuh tur a awm chho ve ta zel a, chu mai piah lamah chuan hnam lian zawk leh literature a lo tui hmasa zawk te hla phuah dan kalhmang zul zui a, mahni style a her danglam Pachuau sonnet, Zo stanza han tih ang chi te pawh hmuh tur a awm ta nawk mai.
Poetic form lama hmasawnna bakah hian a theme lamah pawh danglamna nasa tak hmuh tur a awm a. Poet ten an hla thua an thil tarlan leh an thupui chai a zau tial tial a, ram leh hnam hmangaihna leh humhalhna kawnga inzirtirna mai piah lamah ram inrelbawlna thuk zawka chaina te, mahni mihring puite chunga ṭhat chhuah tura inzirtirna mai piah lamah rilru hriselna leh rilru lama harsatna chungchanga inzirtirna te, Pathian fakna leh chawimawina mai piah lamah Pathian nihna leh sakhuana chungchang fir zawka chainate pawh hmuh tur a awm ta nawk mai. Mizo Poetry hi a kum telin a philosophical tial tial tih theih a ni ta hial mai. Poetry philosophical tak tak rawn chhuak chho mek karah hian Poet ten an hlaa khawvel thar an dinna (escapism) hmuh tur a tam ta em em bawk. Hei hian thangthar ten an khawsak mekna khawvela hlimna leh lungawina an hmuh lohzia a tarlang a tih theih awm e. Ramlawt Dinpuia poem “Laiking leh Bak”-tihah chuan,
Laiking i hre ngai em?
Bak i hre ngai em?
Dak chhuak la, hawi kual la,
Lalna puan ropui nena infam a,
Mipui rawka laitual lengte zingah khan,
Laiking leh bak chu i tawng mahna..
tiin ram inrelbawlna chungchang thlirna kan hmu a John Laltluangliana Chhakchhuak poem ah hetiang hian mi beidawng leh lungngaite fuihna kan hmu bawk.
Rimawi leh ṭawngkam ṭha ten huatthu an sawi hun a la thleng ang a,
Zing nichhuaka beiseina nei tawh lo khan,
Zan lamah anchhia lawh tur zawngin
I phur i tihrit belh thin si,
Mahse,
Kei chuan tawpna zawnga i kun lai khan,
Ka dem lo che,
Zan khat mittui nena i sual chhuak pawh kha i chak tawk ka ti asin,
Ṭang fan fan rawh aw.
Muântéa Fánâi Pâkhúp poem-ah chuan mihring leh Pathian inlaichinna hetiang hian kan hmu a,
Duhsam Pathian zawn chu beidawnna,
Mahni suihlung bumna mai,
Pathian tak erawh chu,
Awmlo ata awma min dintu,
A duhsama nung tur zawk kan ni e.
Debbie Rinawmi poem-ah chuan hetiang hian poet te chawlhna khawvel kan hmu bawk.
Duhamna, Itsikna, hleilenna,
Lak ata ka tawm bona,
Chenna ropui leh nihna sang ten,
Zahawmna a hum telna khawvelah leh,
Thawhrimna aia rem hriatnain hlut a hlawhna khawvelah hian,
Ka inphen thin-
Thu-ah, ralmuangin.
Kan sawi tak ang khan Mizo poetry hi a tam zawnga a ṭhan mai piah lamah, a hawl zau sawt em em a. Tun hnaia poetry chhuak tharah phei chuan hian hun bik nei hla chi hrang hrang a pung nasa hle a. Mihring nun thlirna hla chi hrang hrang karah mipat hmeichhiatna lam hawi (erotic poem) te, neih inang inkawpte thlavang hauhna thlengin hmuh tur a awm ta.
Chutiang chuan kum 100 bawr vel chhungin Mizo Poetry hi kawng hrang hrangin a ṭhangin, hma a sawn nasa em em a. Mizo literature hmasawnna atana tha a thawhna mai piah lamah, hawi zawng leh kawh inang lo tak tak poetry chi hrang hrang lo chhuak chho zelte hi a lo chhuahna nun thawnthu paitu anih miau avangin, Mizo hnam inenna darthlalang leh ram leh hnam hmasawnna leh siamthatna kawngah pawh hmanraw pawimawh berte zing ami a la ni chho zel ang tih a rinawm.