TUIHAL

  • HC Vanlalruata

Mizorama chéng Mizote hian kan ram leilung, nungcha leh ramngaw bakah, kan chènna ngei khawpuite pawh kan duat loh em avangin harsatna kan tawk mek a. Kan ram leilung a chhe zel satliah lova, nungcha kan suat rem titih tawh a, ramngaw kan ţhiah nasat lutuk avangin khawvel lo lum chho zel (global warming) leh sik leh sa inthlâk nasa lutuk (climate change) hi nasa takin kan tuar chho mek tih hi tam takin kan ngaihtuah lem lo.
Ramngaw kan tihchereu nasat luat avang leh ramngaw kan tih kan’ duai duai kumtin avanga kan ram rohlu kan chàn rapthlâkzia ngaihtuah a vei tak tak pha hi kan tlem khawp mai. Chumi rual chuan lo hal vang emaw, fimkhur loh vang emaw, ninhlei vang hrim hrim emaw a kan ram tih kan zozai hian, kan ram sik-leh-sa hi a chhe zawngin a nghawng nasa hle tih hria kan lo awm nual a nih pawhin vei pha chu an tlem em em a ni.
Hman deuhah tawh khan Mizorama lui lian leh thui deuhte hi lawng hmanga inkalpawhna tur atan a siam theih angem tih hi zir chian a lo ni tawh thin a. Chutah chuan Tlawng lui leh lui lian dangte pawh luhchilhin, mithiamte’n an zir chiang a. Kan ram lui a suar awm te tihfai a lawng kal theihna tura siam leh luidung a lungpui lian tham, a bikin lui lai a lung awm, lawng chet velna atana hnawk thei te hal darh theih dan tur te an endik a ni.
Hetianga endik a zirchiangtute’n an hmuhchhuah chu, Tlawng lui leh Mizorama lui dang engemawzah hi kumtin tui a tlem telh telh tih a ni a. Khawvel pumpui kan thlir chuan tuifinriat chîm chin a sang zel a, khawmual a chîm belh zel/khawmual a zim tial tial a, vur rama vur a tui nasa tih a ni a. Khawvel sik-leh-sa inthlâkthleng hian thawh dan hrang hrang a nei a ni awm e. Kan ramah hian ruahtui khâwl lam kan kalpui tlem em avangin, kan luite hi an pawimawh em em a ni.
Mizoramah hian kan tui hmuhna/lakna pawimawhte chu khaw bula tuikhur, tlang atang a tuidawt hmanga tuilâk, tuizem hmanga ruahtui dawh leh lui tui te a ni a. Khawpui-ah chuan thingkit a in kan sak tak zel avangin, tunhma a kan tuikhur tam ber kha in tlak a ni tawh lova, tui pawh a awm tawh meuh lo. Khaw ţhenkhat tlan tura an khua aia tlangsang zawk aţanga thir emaw ţhelret tuidâwt emaw hmanga tui an lak tam ber pawh a hnà a kangchat mêk tawh a. Khawpui a kan rinrâwl ber, lui tui pump chhoh pawh a lui tui a kám zêl avangin kan buai mêk a nih hi.
Mizoramah hian lui lian zual hi 15 vel kan nei a. Chung zinga Tuivawl, Tuivai, Tuirini, Tlawng, Tut leh Teirei lui te chu hmâr zawnga luangin, Mizoram pâwn thlenga luang Tuiruang (Barak) an fin a. Mat, Tuichang, Khawchhaktuipui, Tiau leh Chhimtuipui lui te chu chhim zawngin an luang thung a. Khawthlang zawng a luang langsar zualte chu Tuichawng, De leh Khawthlangtuipui lui te an ni. Mizorama lui tihtham ve deuh 21-te hi a fintu/pengte nena chhut vekin a ram dung leh vangah kilometer 1,700 vel an dâp a ni.
Kan ram lui lian zual, a bikin khawpui a chengte’n ei leh in bera kan hman ţangkai satliah pawh ni lo, rinrâwl bera kan neihte a kum têla tui a kâm ta mai hi mutmawh-hnarmawha neih a hun ta hle mai. Hetianga kan lui tui a kum têla a kâm chhan hi engdang vang mah ni lovin, a kam tawn tawna thing kan kih chereu leh kan tihkan’ chhiat vang a ni ber. Mithiamte sawi dan chuan, fur lai a ruahtui tla hi thingzung (roots) hian a lo hip khawm a, chu chu ţhâlah a pe chhuak leh ţhin a, chuvang chuan ţhal-va-ek-chárah pawh lui leh tuikhur tam tak a kang loh phah a ni.
Chutiang chu thil awmdan a nih laiin, Mizote hian dim baksak lovin kan ramngaw kan ţhiat a; a bîk takin luikama thing kan kit nasa hle. Hmasawnna hi a pawimawh a, chutih rual chuan ramngaw leh boruak thianghlim tichhe zawnga hmasawnna hna kalpui lo tura ruahmanna leh, ngaihtuahna kan tlachham lutuk hi nasa takin keimahni bawkin kan tuar mêk a ni. Hetianga kan thil chin ţha lo hi kan sim nghal loh chuan Mizoram mipui hi kan tui a la hál dawn chauhva, tunah pawh tuihálin namén lovin kan buai mek tawh chu a nih hi.
Ramngaw, a bikin luikama thing dingte kitin kan tichereu satliah lova, ramvâk (nungcha thattu) ţhenkhatin ninhlei thil a an chawlhna bul an deh kai mai mai avanga ramngaw káng hi sawi tur kan ngah tawh lutuk. Kan ram ngei kan duat loh avangin kan rohlu – kan ramngaw leh nungchate kan suat rèm titih tawh a, chumi-in a hrin zinga nghawng na ber pakhat tur chu keimahni tawrhna, tuihálna a ni dawn chiang khawp mai.
Thing kan kit chereuvin, ramngaw kan tikâng satliah ngawt lo lehnghal. Kan khawpui chhûnga bawlhhlawh leh leivung kan paih duhdah luatah, kan tlan ber lui lian te chu a nu-in a tenawm em em tawh hlawm a. Khâwl hmanga tihfim leh in tlák tura tihthianghlim hleih theih loh khawpin keimahni in tur ngei kan tibawlhhlawh nasa hle a nih hi. PHE tuisem in tute kan pûl puk puk lo hi nakinah chuan mak kan la ti mai thei a, kan la pûl puk puk thei bawk – tun ang renga kan kal chuan.
Hei mai pawh hi a la ni lo cheu. Kan sorkar lo hrawn tawh te leh sorkar hnathawk lian, helam a thiamna neih avanga sorkarin hnathawk tura a chhawr leh, ngaihtuahna sêng tura kan ngaihte hian, eng ang rilru nge an put tih hi ngaihtuah tham fé a awm bawk. Mizoram hi India hmarchhak state zingah pawh ruahtui tam berna state zing ami a ni a. Meghalaya a Cherrapunji kan tluklo tih chauh a ni awm asin.
Chutichung chuan kan ruahtui tla tam em em hi za zela 90 aia tam chu tuihawkah kan luanraltir a ni awm a, chu chu lui-ah luanglutin kan khawpui aţanga hniam taka awm, chu’ng lui aţang chuan kâwlphetha leh tuialhthei hmangin, sum tam tak seng bawk siin, mipui ei leh in turin kan pump chho leh ta a. Kan remhriat loh leh tlaw dan hi sawiin a siak lo. Ruahtui tla dawh a khâwlkháwm zawng hian tunhma aţang daih tawh khan lokal ta ila chuan, chhungkaw tam tak hi tui-ah kan intodelh tawh tur.
Mahse, mahse, hei hi kan thiamdan a ni tlat si lo. Khawpui leh thingtlâng a chengte tui khamkhawp pekna tura ruahmannaah hian, Siamtu-in a thlâwn a min pek, vân ruahtui khâwl lam hi an englo thénna lam a ni lo tlat mai a. Kawlphetha leh tuialhthei tha hmanga (water supply scheme) an tih ang chi hi kalpui a nih loh chuan, sorkar lam thuneitute an ro ta tlat dawn ni awm a ni a. Tui lama ro lovin sum lamah an ro phah dawn a nih hmel e! Chutiang an kalpui loh vang erawh chuan, mipuite hi kan ro em em a, nasa takin kan tui a lo hàl phah ta a nih hi.
Kan ram leihnuai tui khàwl (underground water) hi kan la hmang ţangkai lutuk lova. Hman lutuk rih loh pawh a fuh mai thei a, mithiamte’n an zirchian a pawimawh hle ang. Mipuiin kan tui in tur lâkna luite kan duat a, tuihna tam leh theihna tura thà kan thawh a, tibawlhhlawh lo tur a ţan kan lak rualin, sorkar hian heti khawpa tam ruahtui a thlâwn a kan neih hi luikawra luanraltir a lui aţanga sum tam tak sêng a pump chhoh aiin, ruahtui vân-tla khâwl dan hi a dap a hun tawh takzet a ni.

Leave a Reply

error: Content is protected !!

Notice: ob_end_flush(): failed to send buffer of zlib output compression (1) in /home/thezozam/public_html/wp-includes/functions.php on line 5427

Notice: ob_end_flush(): failed to send buffer of zlib output compression (1) in /home/thezozam/public_html/wp-includes/functions.php on line 5427