- HC Vanlalruata

December ni 6, 1992 khan BJP leh ‘Sangh Parivar’ an tih mai, Hindu zirtirna firfiak zuitu pawl Vishwa Hindu Parishad (VHP) zuitu mi 1,50,000 rual zet chuan Uttar Pradesh-a Ayodhya hmuna Muslim biakin ‘Babri Masjid’ chu an tichhia a. He thil thleng hian khawvel a deng chhuak nghal a nih kha. BJP leh a thawhpui Hindu zirtirna firfiak zuitute hian India sorkar laipui a thuneihna an chan theihna tur a nih phawt chuan, sakhaw zirtirna firfiak hmanga mipui dawi-ât a an vote hûi hi an pawisa hauh lo.
Ayodhya hmuna ‘Ram Mandir’, Hindu pathian Rama pianna hmun ni ngei a ngai a, an sakhaw biakin an lo sak tawhna hmun a Mughal (Muslim) lal hovin an sakhaw biakin ‘Babri Masjid’ an sak hnan ta mai ni a ngaiin, Hindu firfiak tam ber chu an pheikhawk chhunga lungte lut aiin a khei nâ a. Hindu kûlmût tam takin he hmun hi neih let leh an tum ngawrh hle bawk. Ţan chhan an nei ve ve a, Muslim hmun thianghlim tihchhiat a nih hnu pawh hian kum 20 zet thubuai a kal zui a.
BJP leh an ‘Sangh Parivar’ thawhpuite khan ‘Ram Janmabhoomi movement’ an tih mai kha an thupui pawimawh takah an neih a. BJP hruaitu lawk, he hmun thlenga Hindu ţhalai rual hnatlang ‘kar sevak’ an tih mai te hruaitu, Lal Krishna Advani thusawi-ah khan thil tam tak chu a chiang awm e. A thu sawi chu – “Saugandh Ram ki Khat-e hain; Hum Mandir Wahin Banayegein” tih a ni a. Mizo tawng lehlin chuan ‘Rama hmingin chhia kan chham a, he hmunah ngei hian biakin chu kan sa ngei dawn a ni,’ tih a ni.
Kum 20 zet Supreme Court judge 5 awmna bench-in a chai hnu-ah November ni 9, 2019 khan thutlûkna siamin Babri Masjid dinna hi Hindu hmun thianghlim lo ni ţhinah, he Muslim biakin hi sak a ni tiin thutlûkna a siam a. Helai hmun, Masjid an tihchhiatna a Ram Mandir sak chu remti-in, Uttar Pradesh sorkar chu Masjid sakna atana Uttar Pradesh Sunni Central Waqf Board hnena ram acre 5 pe turin thu a pe bawk.
India ramah hian hnam hrang hrang, ţawng hrang hrang hmang leh sakhaw hrang hrang bia an awm a. Tun hma khan ţawng (language) inbarhluih tumna avangin buaina tam tak a chhuak tawh ţhin a. India hmarchhakah pawh Assam sorkar khan Naga, Mizo, Khasi/Jaintia/Garo leh Assamese ni ve lote kha Assamese ţawng hmang tura barhluih a tum a, chumi avang chuan buaina a chhuak a. Assamese barhluih duhlo tute khan political party pakhat hnuaia insuihkhawmin, hill state an ngiat ta tluar tluar a. Assam hnuaia district ni ţhinte kha an inla hrang ta sup sup mai a nih kha.
Tun hnu hian sakhaw thila in epna (communalism) hi a hluar chho ta hle mai a. Sakhaw dang ngai thei (tolerant) em em a ngaih ţhin, Hindu sakhaw betute zingah hial pawh hetiang boruak hi a ţhang duang hle. Sakhaw dang ngaihtheih lohna leh sakhaw bil tih bîkna boruak hi political party ţhenkhatin vote hmuhna atan an hmang chho ta zel a. Hetah hian India rama political party-te hi puhmawh theih vek an ni a, Zawlbuka e tâng vek an ni ber e. Congress leh Communist party hovin Muslim sakhaw betute tihlâwm a, an vote hûi an tum rei tawh hle a, BJP lamin Hindu sakhaw betute vote hlawm hûi an tum nasa hle bawk.
Mizoramah hian ‘Kristian state a siam kan tum’ ti a inthlan dawn a campaign an awm tawh ţhin a. Party pakhat pawhin sakhaw tih bik nei ni a insawiin, inthlanna a chak an lo tum tawh ţhin bawk. Hetiang hi thilţha lo tak a ni tho chungin, Kristian sakhaw zuitu tam ber chenna ni a chhal, Mizoramah hian sakhaw hruaitute’n a tak a politics-a inrawlh an pawisa ta lo hle a. Hei hi hun lokal zel tur thlirin thil ţha lo tak a ni.
Kum 2008 Assembly inthlanpui hma khan kohhran lian ber chuan pastor-te aikal anga an sawi ‘Revival Speaker’ an tih mai te hmangin, Mizoram dung leh vãngah thu an thehdarh a. Khatihlai a sorkarna chelhtu party hruaitu zing ami chuan an sorkar titla turin, he’ng Revival Speaker-te hian nasa takin pulpit aţangin tha an thawh niin a sawi a. A dik nge dik lo chu inkhawm tam vak lo chuan kan hre vak lo nachungin, khatihlai a sorkar kha mawngsawh dawtin a tla ta a nih kha.
Kum 2018 inthlan dawn khân a hma a kan sawi political party sorkar rawn lehthal a sorkar thar rawn siamtu party hruaitute chuan, kohhran lian ber aţangin dodalna naménlo an tawk niin an sawi leh ta bawk a. Sorkarin zu zawrhna dawr a hawn avangin nasa taka beihna a tawk a, zu zawrhna dawr siam lova zu khapna dân siam tura intiam party pakhat chuan sorkarna an chang leh ta. He political party pawh hian kohhran leh a hmatâwnga an hman ţangkai, Revival Speaker-te avanga mawngsawh dawta tla-ah leh zu an zawrh vanga tla-ah riak an inngai hmiah a ni.
Hetih mek lai hian political party lian pathum zinga pakhat chuan, kohhran duhdan anga party unit an din ve loh thu tlangaupuiin, an unit chu ‘kohhran’ a ni mai tiin campaign au hla an nei a. Tling zo lo mahse sorkarna chelh mek lai aiin MLA an nei tam a nih kha. Secular sorkar, sakhaw tih bik nei lo tura India Constitution hnuai a sorkar din tura ngaihte’n, an tlin theihna tur atan a sakhua leh kohhran hnîk bik an nei hi a hrisel lo hle mai. Hetianga kan kal zel chuan kan politics hi a hrisel lovin sakhua nen kan chiahpiah telh telh dawn tih a chiang reng a. Kaisara leh Pathian thil kan chawhchawrawi hi a him a kan ngaih chuan a la pawi khawp ang.
Political party-te chuan inthlanna a tlin a, mipui leh ram hmasawnna hna thawk thei tura theihtâwp an chhuah hi an tihtur a ni teh meuh mai. Mahse, sapho thusawi pakhat ‘the end justifies the means’ (kan hlawhtlin phawt chuan eng hmanrua pawh kan hmang mai ang chu) tih hi thil tenawm tak a ni. Inthlan dâwn a tlin theihna tur atân a thianghlim tak a vote zawng tawh lova, tlin theihna tur a nih phawt chuan ti a, tuifîm aia tuinu pawh hman hreh hauh lote hian, he ram leh hnam hi an siamţha lul lovang tihah hian kan chian a ngai a ni.
South Africa rama mingo leh mihang inthliarna (Bible thuthlung kalh tlat) ‘apartheid’ an tih mai dodal tur leh, eirûkna dova thisen chhuak khawpa tang Bishop Desmond Tutu te kha an ngaihsânawm hle. Anni ang kha chuan Bible zirtirna kalh kha a takin an do ngei a ni. Mizoramah pawh hian thil dik lo lian tham – eirûkna (corruption), induhsakna hleihluak (nepotism) leh a behbawm hi do a ngai a, chutah chuan sakhaw hruaitute’n thà an thawh a ţul hle.
Mahse, political party bil mipuiin an hnâwlna tur ang chi tih lang chiang lutuk a pulpit tlang aţanga an auchhuahpui hi chu ngaihtuah chian ngai tak a ni. Inthlanna neih tawh zawng zawnga felfai bera neihna, Mizoram a kohhran bultum a MPF lo ding, Election Commission aia duh fir zawkte hi kan mamawh chiah em? Sorkar inrélbawlna-ah hian kohhran hian inrawlh loh chin tur a ngaihtuah a ngai a ni. Chutilo chu kan duh loh êm êm ‘Sangh Parivar’ an tih mai RSS leh VHP te nen hian kan kohhrante hi an danglam tehchiam lo tihna a ni dawn a ni.
Sorkar ţha siam kan duh a, chumi atana pawimawh ber chu kalphung siamţhat leh her danglam a ni. Kohhran hruaitute’n pulpit aţanga eng party sorkar emaw tlâkna tura tha thawh zawnga thu an sawi chiam chiam a; a hnu a sorkarna chelh lehtu party dang tihtlâk lehna tura thil an sawi leh chiam zel hi kan ram siam ţhatna tur hawi a ni lem lo. Sorkar hi chu khawvel thil a ni a, sorkar ţha (good governance) a awm theihna atan mipui pawhin thà kan thawh ang.
Kohhran hruaitute hian sorkar khalh ngil, sorkar ţha din leh kalphung ţha awm theihna atana thu an sawi hi tu huatthu mah a ni lo. Mahse, a hun zela political party bei a, sorkar titla tur zawnga an duh loh zawng party-te pulpit aţanga an bei hi chu ‘Sangh Parivar’ ho chet dan nen a lém chuang lova, a tenawm dan a in ang reng a ni.