- HC Vanlalruata

Ka thian hnai tak pakhat, Pathian rawngbawlna lama inhmang, thlarau mi leh a thusawi ngaithla duh a mi tam takin an zui ruih ruih thin hi a awm a. Pathian thu lama a tui dán chu Mizo zîngah chuan mihlim rawngkai kan tih ang hi a ni. Thlarau mi kan tih ang chite’n an zui nasa a, an rawngbawlna pawh a nungin ‘Pathianin a hman’ kan tih ang chi hi a ni a. Chutichung chuan a thawhna sorkar hnuaiah dinhmun pawimawh tak a chelh a. A rawngbáwlna lam a ngaih pawimawh lutuk na lamah, a sorkar hna thawh kawngah a mawhphurhna hlenchhuak hlei thei lo lek lekin a awm fo mai.
Nikhat chu a pisa-a leng a min sawm tumin, a nihna leh a hna a pawimawh êm avangin a hna a a mawhphurhna a hlen chhuak zo lo lek lek thin a ka hriat thu hmaichhanah ka hrilh a. An pisa inrélbawlna leh thuneihna inkhaidiat (administration/chain of command)-in a tuar mek ni a ka hriat thu ka sawi bawk a. Hetianga ‘lal pahnih rawngbawl’ ai chuan a hna chu bánsan a, hun puma rawngbâwlna lama kal mai záwk turin hmaichhanah thuràwn ka pe a ni. Kan inngamtlâk êm avang leh amah mi puitling tak a nih avangin a ngai-haw lova, tunhnu thlengin kan la inthian tha zui.
Mizorama chengte hi za a za deuhthaw Kristian-ah kan inchhâl a. Kan sawi fo tawh angin a tam záwkin a tlêm záwk rahbeh chîng kan nih bawk si avang hian, kohhran/sakhaw hming a nih dêk dêk tawh phawt chuan, kan hlawh lâkna leh kan chhungkaw chawmna ni mahse, kan hna ai a rawngbawlna lam dah pawimawh kha ropui zâwk tlat a ngai kan la tam hle. Chumi-in a hrin chu kan eizawnna ber, kan hna aia lansarh duhna leh chhungkaw chawmna aia rawngbawlna ngaih pawimawh kha a ni a, chu chuan a bik takin, sorkar hna a tithuanawp a, hmasawnna than a tithu a ni. Hei hi pawm ngam a ngai tawh hle.
Helam kawnga kan hetih mêk lai hian, tunhma kha chuan sorkar hi sorkar hnathawkte’n mipui hriat tura thil an sawi chungchangah a duh fîr hle thin a. Kohhran leh sakhaw thila duap a kaih viau reng lai pawhin, sorkar hnathawkte tih leh tih loh turah a fetin a thîkthu a chhe hle thin. Chanchinbumite kokhawm a, an hnena thusawi thei tur chuan Mizoram sorkar a ‘secretary’ chin tal nih a ngai a, chu pawh chu sorkar phalna lâk phawt a ngai thin a. Sorkar hnathawk zinga hotu ber, Chief Secretary meuh pawhin sorkar (ministry) phalna a lak a ngai a ni.
Kan hriat ve phak chinah pawh, chanchinbumi pakhat hnen chauhva sorkar thil sawi tur pawhin, sorkar thuneitu zînga mawhphurhna keng pha (responsible officer) a pawm tlâk a nih ngei ngei a ngai a. Chanchinbumite kokhawm a (press conference/press meet) tur ngat phei chuan, anmahni thu thu-in officer lian pawhin thutlukna an siam ngawt ngai lo. A chhan bul berah chuan, India ram sorkar kalphung a nih piah lamah, mipui rorelna (democracy) a nih miau avangin mipui thlan chhuah ram hruaitute remtihna a ngaih vang a ni.
A bik takin, Central Civil Service (CCS) Conduct Rules, 1964 kha sorkarin a ngai thutak hle thin a. Tunhma deuhva kohhrante’n an thurin vawnghim a, khauh, fîr leh thîkthu chhe ngam a thil an kalpui hunlai – zirtirna dik lo mai ni lo, ‘zirtirna him lo’ ni a an ngaih an bawhzui chat zel hunlai ang kha a ni ber. Conduct Rules (sorkar hnathawkte tih leh tih loh tur inkaihhruaina) in a sawi dan chuan, sorkar hnathawkte hian chanchinbu emaw media dangah emaw thu an ziah duh chuan ‘zirna lam hawi’ (purely academic) chauh a ni tur a ni a. Politics tel hauh lo, infiamna lam emaw, thiamthil (arts) emaw leh science and technology lam chauh an ziak thei. Chu pawh chu an chung amite phalna an lak a ngai.
Hei inkaihhruaina hian tunhma chuan zawm a hlawh hle a. Tunhnu, mitinin ‘media thar’ kan tih mai ‘social media’ kan hman uar tak hnu hian zawm a hlawh ta lo satliah mai ni lovin, sorkar hnathawk tam tak chuan zalenna famkim an nei ta emaw an ti niin a lang. CCS Conduct Rules hi a awm ta lo emaw tih hial tur khawpin sorkar hnathawk thenkhat chuan, politics dinhmun leh sorkar dinglai bakah eptu party-te chungchangte hi an thlawhhma chanchin sawi ta hmiah hmiah mai a.
Chu mai pawh ni lovin, an thil hmuh, hriat leh tawnte, siamthat ngai ni a langte pawh an hotute leh an department thuneitute hnena thlen hmasak pawh tum lem lova social media hmanga thil thehdarh hmanhmawh em em maite pawh kan ngah ta hle. Sorkar hna an dil a, an hmu ta chéng a, chu an sorkar hna thawhin a delhkilh, inthununna leh inkaihhruaina zawm chu an tihtur ni awm tak a nih laiin, a phuar miah lo emaw tih khawpa sapatal an tam ta hle mai.
Zalenna engpawh mai hian tawp chin a nei a. Sorkar hnathawk ve lo leh sorkar emaw company emaw inkaihhruaina-in a phuar ve hauh lohte pawh hian zalenna famkim an nei chuang lo. Midang pawikhawih leh pawisawi thei tura zalenna leh chanvo nei bîk an awm miau lo. Chanchinbu zalenna (press freedom/freedom of speech and expression) meuh pawh hi tawpchin nei tho a ni a, duh duh sawi leh ziah theihna zalenna a ni lo.
Sorkar emaw company emaw hnuai a thawkte ngat phei chu, tihtur leh tih loh tur inkaihhruaina a phuar leh chumi zûlzui a thawk tur an ni a. An chanvo rahbehsak ni a an inhriat a, India Constitution phalsak anga court-a kal phalna an nei a. Chumi piahlamah chuan media eng ang chi pawha an duh duh sawi phalna zalenna leh chanvo an nei lo. Media hmanga an duh duh sawisel a tawng chhuah an duh chuan sorkar hnathawkte chuan, CCS Conduct Rules phuarna hnuai atanga chhuakin an hna an bansan ngam mai tur a ni zawk.
Hetianga kan ziah avang hian tu-emaw zalenna rahbeh kan tum tihna a ni hranpa lova. Sorkarah emaw, kohhran leh company-ah kan thawk emaw, eng pawlah kan tel emaw, kan awmna leh dinhmun chelh tute tana inkaihhruaina, tih leh tih loh tur duan kha kan zawm mai tur a ni tihna mai a ni. A bik takin kan eizawnna, kan nupui/pasal leh fate kan chawm theihna atan a hna kan hmuh a kan thawk a nih chuan, chu kan eizawnna hna-ah chuan kan rinawm ngei ngei tur a ni a. Kan hna-in a ken tel, inkhuahkhirhna leh inkaihhruaina zawm kha kan tihtur a ni tihna a nih chu.
Hman deuhah tawh a Mizopa pakhat, civil service mi, phailam a a hun tam zawk hmangin a sawi ka la hriat reng chu ‘Mizoram sorkar hi chu inkhualtelem kan ang ber mai’ a tih kha a ni. Inkhuahkhirhna lama ném zawk tura ngaih kohhran pawhin kohhran duh loh zawnga thilti te chu, hun engemawti chhung atan a phuar mai thin a ni a.
Sorkar hnathawk pawh social media emaw, media dang mipui hnêna thil puanzarna ang chi reng reng, sorkar inkaihhruai dan kalh a a hman chuan tawrh a huam ve tur a ni ang chu. Chuti a nih loh chuan he kan sorkar hi a dêl dul telh telh ang a, a inkhualtelem rei lutuk ang tih a hlauhawm. Dan siam a nih chuan a kengkawhtu-in a kengkawh ngei tur a ni bawk. Chuti lova, dan palzûttu pawh sorkarin a hlahthlem zêl chuan, sorkar del dul leh lem tak kan hrawn kumkhua dawn tihna mai a ni.