- Mahmuaka Chhakchhuak
Kum 1890 atanga 1947 thlenga British (Kumpinu)-in min awp khan kan hnam zia tam tak min thlak danglam sak a, hmasawnna rahbi thar pawh kan rap ngei mai tak nain kum tam tak hnamin zia anga kan lo neih a, kan lo kalpui tawhte min thlak sak avang erawh chuan vawiin thlenga kan ke-baina pawh a la awm thei bawk awm e. Min awptu Bawrhsap hmasa ber hi Capt. Browne I.A niin kum 1890 April thla atangin min awp tan a, chutih lai chuan Superintendent tih niloin Political Officer tih a ni a, mizoram hi awp hlen an tum avang chuan ruahmanna mumal tak an nei nghal a ni. Missionary pawh kum 1894 atangin an rawn dah nghal bawk a (hemi hma kum 1891 February thlaah Rev. William Williams pawh alo lut tawh bawk). Kum 1947-a British sorkar hnuai ata India-in zalenna a hmuh thleng khan min awpin kum 57 lai mizoramah rorelna an nei hman. Chutih chhung chuan British Bawrhsap 31 lai kan hrawn hman a, kum 1897-a North Lushai Hills leh South Lushai Hills te suihfin a nih hma amite kha chu Political Officer tih an ni a, suihfin hnuah erawh chuan Superintendent tih an ni ta thung. Hetiang bawk hian Zosap Missionary-te hi 62 lai zoram chhunga rawngbawlna neiin an lo chhuak hman bawk a, Hmar lamah Missionary 37-in rawngbawlna an nei a, zoram Chhim lamah Missionary 25-in rawngbawlna an nei thung. Heng kan Missionary hmasate phei hi chuan India zalen, kum 1947 hnuah pawh khan rei tak min la chenchilh a, nimahsela zoram buaiah khan lohtheihlohin an ram lamah hnawh kir an ni ta a nih kha.
British sorkarin kum 57 chhung kan rama ro an rel lai hian kan sawi tawh angin Bawrhsap 31 lai kan hrawn hman a, a hmasa lam 6 te hi Bawrhsap kan ti tho nain ‘Political Officer’ tih an ni a, heng 6 hnulam a mi te hi chu ‘Superintendent’ tih bik an ni a, keini mizote chuan Bawrhsap tiin kan ko tho a ni. Chungte chu hengte hi an ni a:
- Capt. Browne I.A – 1890 April 22 – 1890 Sept. 9
- R.B. Mc. Cabe ICS – 1890 – 1892
- A.W. Davies ICS – 1892 – 1893
- G.H. Loch I.A – 1893 – 1894
- A. Parteons I.A – 1894 – 1897
- J. Shakespear I.A – 1897 – 1898
- H.W.G. Cole I.A – 1898 – 1900
- J. Shakespear I.A – 1900 – 1903
- L.O. Clarke ICS – 1903 – 1904
- J. Shakespear I.A – 1904 – 1905
- J.Carbuthnot ICS – 1905 – 1906
- G.H. Loch I.A – 1906 – 1908
- H.W.G. Cole I.A – 1908 – 1911
- W.N. Kenedy I.A – 1911 – 1912
- F.C. Henniker ICS – 1912 – 1913
- J.H. Hezlett ICS – 1913 – 1917
- A. Playfare I.A – 1917 – 1918
- H.A.C. Colgohoun ICS – 1918 – 1919
- W.L. Scott ICS – 1919 – 1921
- S.N. Mackenzie ICS – 1921 – 1922
- W.L. Scott ICS – 1922 – 1923
- S.N. Makenzie ICS – 1923 – 1924
- N.E. Perry ICS – 1924 – 1928
- G.C.C. Helme ICS – 1928 – 1931
- A.G. Mc Call ICS – 1931 – 1945
- A.R.H. Mc Donald ICS – 1945 – 1947
- J. Dumbreak ICS – 1945
- A.I. Bowman ICS – 1945
- Capt. D.A. Penn – 1947
- L.L. Peters ACS – 1947 – 1949
- S.N. Barkataki M.A – 1949 – 1953
(Kum khata mi pathum awmte a awm a, hei hi chawlh an lak laia midang an lo awm vang a ni. Heng Bawrhsapte hunlai hian Mizoramah thil danglam tak tak a thleng bawk a ni)
India chuan August 15, 1947-a British lak atanga indangin January 26, 1950-ah mahnia ro inrelna tur Danpui (Constitution) pawh a lo tung ding ta a. He Danpui lekkawhtu turte thlang chhuak tur hian ram inthlanpui hmasaber chu kum 1952 April thlaa neih tura ruahman alo ni ta bawk a. Hemi hma hian Bawrhsap L.L. Peters khan kawng lo sial hmasatu atan District Advisory Council a din a, District Advisory Council (DAC) hmasa ber hruaitute pawh hi April 1, 1952-ah chuan Khawpui aiawh mi 3, Hmeichhe aiawh mi 1, Circle (bial) tinte aiawh tur mi 12 thlan an nih bakah Lalho aiawh tur mi 10 ruat a ni bawk a. Chairman-ah Bawrhsap L.L. Peters hi a ni nghalin a hnuah S.N. Barkataki hian a rawn thlak leh a, a ni hi District Council neih hnuah pawh la awm zelin Deputy Commissioner hmasa ber a ni bawk a ni.
Hetianga Bawrhsap engemawzat kan hrawn lai hian kan ramah thil danglam tak tak a thleng fo a, a tha lam leh a chhe lam pawha sawi tur hi a awm nual thei awm e. Bawrhsap hmasa ber Capt. Brown (Hmaireka tiin mizoin a hming an phuahsak) awmlai hian mizo lalhote nen Sa-ui tan a ni a. Nimahsela Sa-ui tan hnu lawkah chuan mizo lalte chuan kum 1890 Sept. 10 ah Capt. Brown Shillong kal tur chu Sairang thlang lawk, Changsil thlen hma 2 Kms velah an lo lambunin amah vengtu sipai pathum an kahhlum sak a. Capt. Brown ngei pawh hliam chungin Changsil kulhah a tlanlut a, a hliam tuar loin a hnu reiloteah a boral zui ve mai bawk. A ai rawn awhtu R.B. Mc. Cabe hunlai pawh hian leiman siam tan a niin amah hi a bul tan tu a ni. Mizoram khua 25 lai chu a tlawh hman a, lalte chu remna thu a sawipui thin. Bawrhsap rawn awm pathumna A.W. Davies hi mizote chuan ‘Hmuihmul duma’ tiin a hming an lo phuah sak a. Aizawl hi sorkar hmunpui leh khawpuia siamtu a ni. Hetiang hian Bawrhsap dangte reng reng pawhin an hunlaia thiltih an nei hlawmin hming chherna tur an nei hlawm.
Bawrhsap kan hrawnte hian sawi tak angin mizoramah sulhnu chi hrang hrang an nei hlawm a, chung zingah chuan a pawimawh zual chauh han sawi lang ila: H.W.G. Cole awmlai kha mei det kan hriat hmasak berna a ni awm e. Kumpinu Victoria chu kum 1900-ah a boral avangin mizorama khaw hrang hrangah Victoria hriatrengna lung a phun tir hlawm a, a fapa Edward rawn lal leh khan tlang tinah mei a det tir bawk a ni. Tin, a hunlai bawk hian Thingtlubuan khuaah Chaltea leh Lamsuaka chuan Thangtinzo, hmar thi zuar chu an suam a, an thah avangin an man a, khaihlum tura tih a ni a, tuna Millenium Center chhak, Aizawl PS nena a inkar velah hian kum 1900 (?) ah an khaihlum nia hriat a ni. Tin, H.W.G. Cole awmlai hian mizo tlangval tam tak chu Abor runin an kal bawk a, Aizawl bazaar siam chhuaktu a ni bawk a ni.
Tin, mizoin keimahni mil tawka dan leh dun kan lo hman a, kum 300 lai mai lungrual taka kan lo hman chu kan Bawrhsap N.E. Perry chuan mizo lal 56 lai rawnin ala khawm a, Mizo hnam dan (Mizo Customary Law) chu a buin a siam ta a ni. Tin, N.E. Perry bawk hian zirna avanga zoram puma Zawlbuk lo rawih lam tawh chu kum 1926-ah thupek chhuahin sa tha leh turin a ti a. Khaw tam takah chuan zawlbuk an han nei leh tak nain tun hma angin an luahlum tak tak thei tawh meuh loh avang chuan kum 1938-ah Bawrhsap A.G. Mc. Call chuan Aizawl Thakthing vengah Zawlbuk chungchanga mipui ngaihdan hre turin vantlang inkhawm a koh phah nghe nghe a ni. Hetah hian zirna avang leh kristianna avangin Zawlbuk chu kan khawtlang nunphungah rem tawh loin an sawi hlawm a, hei vang hian Bawrhsap ngei pawhin Zawlbuk sa tha leh tura thupek chu a sut leh ta a ni.
Zawlbuk kan neih tak loh avanga kan khawtlang nun danglam dan hi thui tak sawi tur a awm ang a, tun atan chuan kan sawi hman rih lo ni mai se. British awpna (Colonial Administration) hnuaia kan awm chhung khan sakhuana avangin mizote nunphung chu a danglam nasa hle a. Sakhuana avangin mipain lu an lo meh phah a, mitthi phumna ngei pawh mumal takin kan lo neih phahin Thlanmual kan lo nei ta hial bawk. Kum 1930 May thlaah Bawrhsap G.C.C. Helme chuan khaw tinin Thlanmual nei turin thupek a chhuah a, chuta tang phei chuan Thlanmual hi khawtinin kan lo nei tanin vawiin thlengin mitthi phumna atana kan hman ber alo ni ta zel bawk a. Hemi atang hian ‘Kuang ur’ pawh sawi a awm tawh meuh loa hriat a ni.
Tin, sakhuana avanga danglamna kan neih pakhat leh chu kristian hmasate chuan Khuang kha ramhuai biakna hmanruaa an lo ngaih thin avangin an hnawl vek mai a. Harhna hmasa ber, kum 1906 ah ngei pawh zai tuiin nghing dual dual thin mahsela Khuang an hmang chuang lo. Harhna tumhnihna, kum 1913-ah ngei pawh chuan Khuang an la hmang lo cheu bawk a, kum 1919-ah chuan Nisapuia Harhna a thlenin Biak inah khuang an la lut a. Fangrual mi 200 lai chuan Aug. 25, 1919-ah lam chungin Khuang nen Mission veng Biak inah an lut bawk a. Kum 1979 Presbyterian kohhran Synod Inkhawmpui Mission venga neihah Moderator Rev. Thansiama chuan Sacrament a sem tumin ‘Ka tho anga ka pa hnenah ka kal teh ang’ tih hla a thlan chu Khuangpui leh Khuangte chumchilhin an sa a, hei hi Synod khawmpuia Khuang hmanga zai hona hmasa ber a ni. (Source: B. Lalthangliana – Mizo Culture leh Post colonialism).