- K. Remruatfela
Pu Chuaua mumal taka ka hmelhriat tanna tak chu kum 2002-a a Nilai Thupui Bu ziah, ‘Thuthlung Hluia Pathian thil tih mak te’ tih a ngaihdan ang ngaihdan nei ve lo firfiak thenkhat ten an hal sak atang khan a ni a. Khatih lai khan taksa kumah, kum 12, Class VI zirlai lek ka la nih avangin a thu bulbal erawh ka hre chiang lo hle a.
Tlemin ka han leikang chho deuh a. Kum 2007 khan Synod Higher Secondary School, Aizawl ah Class XI te zirchhovin Synod Boys Hostel ah ka awm a. Synod School, a bik takin Synod Boys Hostel hi a thatna bik em em pakhat chu Zirlai naupangte hi khawvel thila thiamna leh finna ringawt zawnpui lovin naupangte Pathian thu hriatna kawnga tanpui hi an ngai pawimawh em em a. He hostel-a ka awm hi ka nun khawih danglamtu a ni ka ti lo thei lo.
Synod Boys Hostel-a ka awmlai atang hian Pathian thu hriatna leh chhiar zau zel duhnaah ka rilru ka chhi tan a. Library-a ka lehkhabu hmuh theih zingah Pu Chuaua lehkhabu hi chhiar tur tam tak a lo awm a. Chung a lehkhabu ziah ka chhiar zinga ka ngaihtuahna hruai danglam dawrh tu chu a Nilai Thupui bu ziah an halsak avanga, a chhanletna atana huaisen taka a lehkhabu ziah ‘Ka Kal Zel Dawn’ tih hi a ni. He lehkhabu ka chhiar atang hian amah ka ngaihsanna a zual sawt ta em em a. Hei hian a Nilai Thupui bu ziah, an hal tak pawh chu chhiar ngei turin min cho chhuak a. Chung ka chhiar bakah chuan Theological debate a neih pui thin, Upa Dr.P.C.Biaksiama lehkhabu hrang hrangte pawh ngaihdan zau neih theihna tura chhiar turin min tur chho ta zel a.
Lehkha zir kar laka hun awl ka neih phawt chuan Pu Chuaua lehkhabu hrang hrangte leh Pu Biaksiama lehkhabu ‘Bible leh Science’; ‘Thawkkhum dik lo thei lo’, tihte chu ka chhiar ta zel a. Chung an debate khaikhawmna, Pu Biaksiama’n a compile ‘Fundamentalist v/s Liberalist’ tih phei hi chu a ngaihnawm ka ti em em a. An inhnialfiamna tawngkam, ‘He corrects me incorrectly’; ‘A man convinced against his will is of the same opinion still’, tih te chu ka lawm em em a. Ka thuziahna thenkhatah te pawh ka hmang zeuh zeuh thin a ni.
Chuta tang chuan ka hmuh ang chhun chhun Pu Chuaua thuziah chu chhiar zel ka tum ta a. Library ah te kalkualin a lehkhabu hi ka mal zawn tawp thin a. Ka hmuh theih ang angte chu hmaih lovin ka chhiar ta zel a. Vawiin thleng hian a thuziah ka hmuh reng reng chu chhiar lovin ka chhuah ngai tawh lo pawh ti hial ila ka sawi sual lutuk lem lovang chu!
Thil mak tak chu, Kohhran thilah a ni emaw politics thilah a ni emaw Pu Chuaua nen hian kan ngaihdan hi a inang thei em em a. Kan ngaihdan inmillo lai hi engmah a la awm lo pawh ti hial ila thu ka uar lutuk ka ring lem lo. Ama mizia leh a personality ang nei mihringte reng reng hi mi ropui tiha ka chhalte hi an la ni zel a. Thisen leh chi leh kuanga inlaichinna nei hauh si lo, heti taka ngaihdan inang leh inzawn kan lo ni thei hi a mak pawh ka ti ve rum rum mai!
Pu Chuaua hian Zofate tana mibik nihna kawng hrang hrang a nei tam hle a. Chung zinga a langsar zual ni-a ka hriat ho chauhte chu a mal te tein lo thlur ila:
- Kohhran humhimtu ropui:
Harhnain Kohhran hrang hrangte min nuaia chinah Kohhran serh leh sang leh a duhtuina leh a kherkhiapna ten hmun an chang tlem ta tial tial a. Mi tam tak thinlungah Lalpan mi hriat reng nana ti thin rawh u a tih ‘Lalpa Zanriah Sakramen’ leh ‘Baptisma Sakramen’ te chu puithuina atthlak mai mai anga ngai an kat ta nuk mai.
Tin, Kohhran huangchhunga rawlbawltu pawimawhte zing atang ngei pawh Kohhran inkhawm aia Community Hall vela inkhawm nuam tih zawk, kan Worship service zahawm tak pawh Vanapa Hall inkhawm ang leka chinphul pawi ti lo, harhna hmanga Kohhran hruai tum zawk tlat tam tak an inphumru tan tawh a. Kan Pathian biak inkhawmte hi a dahlauin keini Presbyterian Kohhran te ngei pawh hian kan zia kan hloh nasa tan ta hle a ni.
Worship service hunchhunga hnehna puang au ta mai mai te, thlarau fa hrin tum ta mai mai te sawi tur an awm ta zauh zauh a. Kohhran thenkhatah phei chuan Inkhawm laimu thuchah pawh ngaithla hleithei lo khawpa thawm dangin a tihbuai te an lo awm a ni awm a. An Pastor leh Kohhran Upaten an khap lem lo tih sawi thawm te a la awm ta zeuh zeuh lehnghal a. Hetiang reng a nih chuan hetianga dahlau taka Worship service kalpui hi thangthar lehzel te hian Presbyterian Kohhran zia a ni emaw an la tipalh mai ang tih a hlauhawm takzet!
Chutianga Kohhran a kal firfiakna tur laka vengtu ropui tak, Pathianin a Kohhran hote min pek chu Revd Chuauthuama hi a ni ka ti lo thei lo. Hetianga harhnain kawng lehlama Kohhran zahawmna leh duhtuina sadai a thiat mai dawn ni-a lang hi danga, a kal firfiak tur lo veng hrang hram tur hian Pu Chuaua hian a kawihsapirin a chelh tang hram hram a, a chang hi chuan amah mai hi chuan a chelh hneh lo lek lek thin ni hian ka hria a. Chelhpuitu leh dawmpuitu tur rawngbawltu huaisen dang a mamawh belh khawp mai.
Kohhran kal firfiak tur venna kawng Pu Chuaua hnathawh hi a ropui em em a. Zirtirna diklo leh him lo a lo thlen chang pawha Kohhran mite kan inhumhimna ber pakhat chu Pu Chuaua hi a ni ka ti lo thei lo. Pathian hian Pu Chuaua kaltlang hian Amite-ah thutak a rawn puang thin ni hian ka ring tlat a. Kohhran mite hian Kohhran humhimna kawnga Pu Chuaua pawimawhna leh hlutna hi khuareiah kan la hre chho tial tial dawn chauh pawh niin a lang.
- Lehkha ziaktu ropui:
‘A pen is mightier than the sword’, (Ngunhnam aiin kawlawmin thil a tithei zawk) tih a nih thin angin tharum tel lo, kawlawm hmanga ram la a, Pathian hriatna kawnga Zofate chaw tha min hluitu nasa berte zinga mi chu Pu Chuaua hi a ni ngei awm e.
Pu Chuaua hian tunah hian ama pualin lehkhabu 73 lai a tichhuak tawh a. Heng bakah hian a thian te nen lehkhabu engemaw zat an lo tichhuak tawh bawk a. Zofa te zinga lehkhabu chhuah nasa berte zinga mi a ni tawh hial awm e. Tin, lehkhabu ti-a sawi tling lem lo, Pamhlet leh Booklet engmaw zat a lo tichhuak tawh bawk a. Magazine Editor te pawh lo ni ve nual tawhin Ni tin Chanchinbua Article engemaw zat a ziah teuh tawh bakah Magazine leh Souvenir neuh neuhah Article thanem tak, a chhiara sen sen mai tawh loh a lo ziak tawh bawk a ni.
Mizo literature, a bik takin Theological education hmasawnna tana Pu Chuaua contribution hi a ropuiin a hlu takzet a. Amah hi Mizoten Biblical Scholar kan neih tlema zinga langsar tak pakhat a ni a. Bible Dictionary a siam te, Bible thu har hrilhfiahna a siamte leh Theology dik humhimna lam hawia a lehkhabu ziah hrang hrangte hi khuareiah a hlutzia kan la hrechho tial tial tan dawn pawh niin a lang.
Pu Chuaua hi a mimal taka ka fakna em em pakhat chu Kohhranah emaw khawtlangah emaw issue lian tham a awm reng reng changa, ‘ka upa tawh lawm’ ti-a ngawih liam pui mai lova, huaisen taka a ngaihdan a rawn tlangaupui ziah thei hi a ni a. Hei hi Zofate tana mi bik a nihna tak pawh a ni. Khawtlang leh Kohhranah boruak danglam deuh han awm se, ‘Pu Chuaua hian eng tin nge a ngaih ve ang le?”, tih hi mitinte mitfukna a ni a. A ngaihdan leh a pawmdan kan hriat hma chuan ngaihdan lo siam mai hi harsa kan ti tlang theuh niin a lang.
Mi tam tak chuan kan zirthiamna atanga kan hriat ang angte phal taka kan han tlangzarh hian a fakawm tih lam aiin intihria leh chapo ni-a sawizui te hi kan hlawhphah letling zawk zawmah thin a. Pu Chuaua ngei pawh hian hetianga inpuhmawhna hi a tawh ve fo ka ring. Mi tam tak chuan ‘kan zir ve vek tho, kan sawi kan sawi bik lo’, kan ti pawh a ni maithei. Chutihlai erawh chuan zir theuh theuh pawh hi a lo indanglam hleih theih viau a ni tih hi kan zavaia hriat tlan a tha khawp mai. Heng boruak neuh neuh karah pawh hian zam mai lovin, tun aia nasa lehzualin thu hi la ziak uar deuh deuh zawk thei se ka ti hle a ni.
- Mi principle nghet nei:
Pu Chuaua nuna zirtur pawimawh em em kan neih chu mi principle nghet nei leh tuma influence mai mai theih loh a nihna hi a ni a. Dikni-a a hriatah chuan huaisen taka dingnghet thinin lo ngai haw tawk an awm dawn a ni tih pawh hrelawk mah se, a tlanchhiat phah ngai lova. A tim phah ngai hek lo!
Kan tunlai khawvel han thlirin nun tak nei lo, ‘a dera nung’ kan tih ang chi hi an tam tawh em em a. Mi tam tak chu an dawihzepna avangte leh an pamhamna avangtein dik ni-a an hriatah pawh tang nghet ngam lovin an tlanchhe thin a. An ngaihdan dik tak pawh an lanchhuahtir ngam loh thin phah fo! Thenkhatte phei hi chuan mipuite tihlawm kan tumluat vang leh tihlungnihloh kan hlauh luat avangin kan zahawmna leh kan hlutna kan hloh tial tial tan mek niin a lang a. ‘Mihring tih lawm tum ni ila, Krista bawih ka ni lovang’ tih nun hi kan hlat hle thin.
Hemi kawngah hian Pu Chuaua hi a fakawm lawrlak a. Harhna kaihhruai chungchanga Kohhran hruaitute enkawl dan a duhkhawp loh deuh pawhin huaisen takin a ngaihdan a sawi chhuak mai a. Tin, Zu zawrh chungchangah sawrkar chetdan tha a tih loh pawhin thukhuh lovin a ngaihdan huaisen takin a auchhuahpui leh mai thin a. Hetianga mi tam tak tih ngam loh a tih ngam bik thinna tlat hi Zofate tana mibik a nihna ka ti lo thei lo!
‘Ni chu ni’, ‘Ni lo, chu ni lo’, tih hi kan zui Isua Krista`n ringtute awmdan tura min duh niin a lang a. Dik ni-a kan hriat ngawih ngawih kawngah pawh mipui tihlawm leh tih lungawiloh kan hlauh luat vanga kan kaltlangpui lova, kan hup bo mai thin chuan hruaitu ni tlak kan ni lo pawh ti hial ila sawi uar lutuk ka inti hran lovang. Hruaitu tha chuan a hruaia tana tha ber turin ro a rel thin tur a ni a. Chu thil tha chu a hunlaia miten hrethiam hrihlo mah se, thil dik leh tha na na na chuan parchhuah hun a la nei leh nge nge thin!
Mi tam tak chuan Pu Chuaua hi a bik takin harhna dawnsawn kawngah a ti lutuk deuh e kan ti hlawm pawh a ni maithei. Amaherawhchu, a thil ziah tawhte leh a lo sawi tawhte ngunthluk taka kan ngaihtuah chuan thil dik tak tak vek a ni a. Mi tam tak chuan diklo kan tih vang ai mahin kan rilrem loh zawng a nih vanga chauha sel mai mai thin kan ni zawkin a lang. Tunah mi tam takin harhna dawnsawn dan kawnga Pu Chuaua thurawn ho hi a hlutna leh a tangkaina kan la hre tawk lo hlawm pawh a ni maithei, amaherawhchu, khuareiah chuan a lo hlutzia leh a lo dikzia hi thangtharten kan la hriat chho telh telh zawk hi ka ring tlat a ni.